Zarys�kterjologii i chorób zakaźnych dla sanitarjuszów i sanitarjuszek

ZAR9S BAKTERIOLOGII i CHORÓB ZAKAŹH9CH

DU SAHITJRJUSZĆWISMUTARJDSZEK

OPRACOWAŁ

Dr. WŁADYSŁAW PALMIRSKI

NAKŁAD GEBETHNERA I WOLFFA WARSZAWA — LUBLIN — ŁÓDŹ — POZNAŃ KRAKÓW —- O. GEBETHNER I SPÓŁKA

ZARyS BAKTERIOLOG JE i CHORÓB ZAKAŹNyCH

DLA MIT.1RJUSZÓUI ISflHlTBRJUSZEK

OPRACOWAŁ

Dr. WŁADYSŁAW PALMIRSK1

NAKŁAD GEBETHNERA I WOLFFA WARSZAWA — LUBLIN — ŁÓDŹ — POZNAŃ KRAKÓW G. GEBETHNER I SPÓŁKA

DRUK KLAMKO WSKIEGO i RAJSKIEGO WARSZAWA, CIASNA 5 (przy Ś-to Jerskiej)

Bakterjologja jest nauką względnie młodą, ojcami jej są Koch i Pasteur. Zapoznaje ona nas z temi drobnowidzowemi istotami, które odgrywają bardzo ważną rolę jako czynniki biologiczne w procesach fermentacji, gnicia, nitrifika-cji i t. d., oraz w chorobach zakaźnych. Istoty te w ogólnej systematyce należy umieścić na pograniczu świata zwierzęcego i roślinnego. Do nich należą: pleśnie, grzybki drożdżowe i bakte-rje (zarazki). Ze względu na cel kursu, zajmiemy się szczegółowo temi ostatniemi, t. j. bakte-rjami.

Przez miano bakteryj (zarazków) należy rozumieć bardzo drobne mikroorganizmy, gołem okiem niewidzialne.

Są to istoty jednokomórkowe, budowy bardzo prostej. Składa się ona bowiem z ziarnistej zarodzi i błony. Błona zarazków niekiedy pokryta bywa dość grubą warstwą śluzu, nosi

wtedy nazwę otoczki. Otoczka bywa niekiedy zgrubiałą. Zgrubienie to jest w zależności od nasiąkania wodą tej warstwy, zależy ono również od warunków rozwoju zarazków, oraz ich odżywiania. Niekiedy zarazki z otoczkami śluzowani zlewają się w jedną całość, tworzą wtedy skupienia, t. z w. zooglee.

Rozmnażają się bakterje przez dzielenie w kierunku poprzecznym na 2 równe części Części te oddzielają się, powiększają się i dosięgają wielkości komórki macierzystej przed jej podziałem.

Spirylle dzielą się, właściwie rozszczepiają się w kierunku podłużnym. Podział komórki bakteryjnej można obserwować pod drobnowi-dzem przy powiększeniu do 1000 razy i więcej. Póki bakterje żyją i rozmnażają się, noszą nazwę postaci wegetatywnych, dla odróżnienia od postaci wstecznych, które się tworzą w warunkach dla ich rozwoju nieprzychylnych. Przybierają one wtedy postacie wydłużone, zgrubiałe z jednego końca, przypominające maczugę i t. d. Występowanie takich postaci świadczy, że kres życia tych istot zbliża się ku końcowi. Rozmnażanie się bakteryj postępuje bardzo szybko, w przeciągu kilku godzin tworzą się tysiące, a nawet miljony tych istot.

W warunkach dla swego rozwoju nieprzyjaznych niektóre bakterje tworzą zarodniki po środku lub na końcu komórki macierzystej w po-stad okrągłych lub owalnych ciałek, cały zastęp innych bakteryj zarodników nie tworzy. Zarodniki w końcu swego rozwoju uwalniają się z komórek macierzystych. Odróżniają się one od postaci wegetatywnych tern, że są bardzo wytrzymałe na czynniki szkodliwe. W postaci zarodników bakterje mogą zachowywać swe życiowe własności w przeciągu nawet lat. Jeżeli zarodnik znajdzie się przypadkowo w warunkach przychylnych dla swego rozwoju, zaczyna jakby kiełkować. Kiełek powiększa się, uwalnia się z otoczki zarodnika i staje się postacią wegetatywną. Bakterje, będąc pozbawione chlorofilu, podobnie jak grzyby, przyswajają gotowe ciała organiczne z otaczających je środowisk, t. j. prowadzą żywot pasorzytniczy.

Bakterje są obdarzone ruchem, lecz nie wszystkie. Narządem ruchu jest rzęska lub rzęski, umieszczone albo na jednym końcu ich ciała, albo na obydwóch, a nawet i na bokach (lasecz-niki tyfusowe). Przy badaniu ruchu bakteryj należy rozróżniać ruch postępowy od ruchu molekularnego, przypominającego drgania, a będącego w^T zależności od czynników' fizycznych (prąd płynu, ruch powietrza, temperatura). Dla swego rozweju jedne bakterje potrzebują tlenu i te nazywają się tlenowcami, dla drugich tlen jest zbyteczny, a nawet szkodliwy, i te noszą nazw'ę beztlenowców. Te zaś bakterje, które mogą się rozwijać i przy dostępie powietrza i bez niego, nazywamy fakultatywnemu Jedne bakterje pochłaniają tlen ze środowisk i wydzielają kwas węglany (C0₂), inne pochłaniają tlen, lecz kwasu węglanego nie wydzielają (fermentacja octowa). Wobec tego dla tlenowców życie bez procesów utleniania jest niemożliwe, dla beztlenowców jest ono zbyteczne.

Próby klasyfikacji bakteryj nie doprowadziły do pożądanych wyników. Wygląd jednak bakteryj pozwala rozróżniać następujące typy:

I. Cocci — ziarenkowce, mają postać kuleczek.

a) 2 kuleczki złączone tworzą postać dwo-inek (diplococcus);

b) ziarenkowce, połączone w łańcuszki, tworzą postać paciorkowca (streptococcus);

ć) 4 kuleczki, złączone z sobą, tworzą postać tetragenas;

d) jeżeli dzielenie ziarenkowców odbywa się w 3 kierunkach prostopadłych względem siebie, otrzymujemy postać — sarciny;

e) ziarenkowce, dzieląc się w różnych kierunkach i pozostając w skupieniu, tworzą postać gronkowca (staphylococcus).

II. Laseczniki.

a) laseczka krótka, której różnica wymiarów poprzecznego i podłużnego jest względnie mała, nosi nazwę bacterium;

b) laseczka, której podłużny wymiar znacznie większy od poprzecznego, nosi nazwę bacillus;

III. Vibrio — wibrjon przedstawia się w postaci laseczki zgiętej.

IV. Spirillum — śrubowato zgięte laseczki.

V. Długie spirylle noszą nazwę spirochae-tów, np. Spirochaete Obermeicri.

Warunki rozwoju bakteryj.

I. Bakterje najlepiej rozwijają się w temperaturze 10—37° C., przy niższej temperaturze giną, zachowują one jednak w przeciągu dość długiego czasu swe życiowe własności.

Ciepłota 50⁰ C. zabija postacie wegetatywne zarazków mniej więcej w przeciągu 10 minut. Zarodniki są wytrzymalsze, wytrzymują bowiem ciepłotę 100° C., a nawet wyższą, giną napewno dopiero przy 120—150° C.

Na tej zasadzie polega wyjaławianie przez gotowanie, albo w parze (sterylizacja vel wyjaławianie).

II Promienie słoneczne działają zabójczo na bakterje, mogą ginąć nie tylko postacie wegetatywne, lecz i zarodniki. Wytrzymałość zarazków odnośnie do promieni słonecznych nie jest jednakową, np. wibrjon cholery ginie przy wysychaniu w przeciągu 2 dni, zarazek błonicy — 30 dni, tyfusu — 70, gruźlicy, gronkowca — 90 dni.

Wobec tego promienie słoneczne odgrywają rolę czynnika słabo odkażającego, zarazki giną szybciej, o ile ciepłota jest wyższa.

W ciemności zarazki nie tylko nie giną, lecz rozmnażają się.

III. Związki chemiczne mogą sprzyjać rozwojowi zarazków, hamować ich rozwój, a nawet niszczyć je. Działanie to jest w zależności od jakości związku, oraz jego rozcieńczenia. Chemiczne związki, zabijające zarazki, noszą nazwę środków odkażających (dezynfekujących).

Ważniejsze z nich są:

1) Sublimat w rozcieńczeniu 1%₀, używa się do odkażania rąk, bielizny, mebli.

2) Kwas karbolowy 5% (ręce, bielizna, podłoga, krzesła).

3) Formalina 40% ^w aparatach Zarewicza (rzeczy, skóry, pomieszczenia).

4) Kwas solny 1 °/₀₀ (plwocina, wypróżnienia).

5) Mleko wapienne przygotowane ze świeżo lasowanego wapna —- 7 f. wapna na wiadro wody (ustępy, wypróżnienia).

6) Chlorek wapnia w suchym stanie albo w rozczynie 4% do odkażania odchodów, ścieków i t. d.

7) Rozczyn mydlą karbolowego. Na wiadro wody 1% f. mydła szarego i 1 f. kwasu karbolowego (podłogi, sprzęty drewniane).

8) Rozczyn mydlą szarego i sody — na wiadro 1 f. mydła i 1 f. sody (podłogi, sprzęty drewniane).

9) Dziegieć z kwasem solnym 10 — 15 części dziegciu i kwasu solnego na 70 wody (polewanie ulic).

10) Kwas borny 2—5% (jama ustna, rany).

11) T-ra jodi — odkaża rany, tkanek nie niszczy.

12) Dwutlenek siarki (Si0₂). Spalać l¹,¹, funta na sążeń sz. w celu zabicia w pomieszczeniach wszów, pcheł, pluskiew.

IV. Przy współżyciu (symbiozie) zarazki chorobotwórcze najczęściej giną, szczególniej w obecności zarazków, wywołujących gnicie; niekiedy bywa i odwrotnie, np. B. coli ginie w symbiozie z vibrio cholerae asiaticae; B. py-ocyaneus jest zabójczy dla B. anthracis.

Mieczników jest zdania, że flora kiszek i wody decyduje o możliwości zarażania się i rozszerzania się epidemji cholery.

Należy jeszcze mieć na uwadze, że zarazki znajdują się wszędzie: w ziemi, w wodzie i w powietrzu.

W ziemi i w wodzie zarazki, jeżeli nie znajdują odpowiednich warunków dla swego rozwoju, mogą zachowywać względnie dość długo swe życiowe własności.

Z ziemi wiatr z kurzem przenosi je do powietrza, a wody deszczowe lub wiosenne przenoszą je do studzien, strumyków, rzek, jezior i t. d. Znalazłszy się zaś w powietrzu, dostają się one na skórę lub błony śluzowe człowieka, do płuc i do kiszek z produktami spożywczemi lub wodą. Pomiędzy niezliczoną ilością zarazków, są przeważnie niechorobotwórcze, lecz mogą być i chorobotwórcze.

Badanie zarazków.

Badamy zarazki za pomocą drobnowidza (mikroskopu). Części składowe drobnowidza są następujące:

1) statywa i tubus,

2) stolik z otworem,

3) kondensator (soczewka skupiająca promienie słoneczne) z diafragmą,

4) lustro wklęsłe i płaskie,

5) objektywy (składające się z kilku soczewek wypukłych),

6) okulary (składające się z 2 soczewek wypukłych).

W drobnowidzach w zależności od kombinacji objektywów i okularów, możemy otrzymać powiększenie zarazków do 1000 i więcej.

Zarazki badamy albo na szkiełkach przedmiotowych, albo w kropli wiszącej na szkiełku z zagłębieniem.

Badając w kropli wiszącej w przyrządach ogrzewających, możemy rozpatrywać ogólny wygląd zarazków, rozwój ich, tworzenie się zarodników, oraz ich ruchy. Preparaty zarazków na szkiełkach przedmiotowych należy barwić, wtedy wyraźniej zarysowują się ich kształty. Barwią się zarazki bardzo dobrze wodnymi rozczy-nami barwników anilinowych (fuksyna, błękit metylenowy, gentian-violet i t. d.). Są jednak zarazki, jak np. lasecznik gruźlicy, albo trądu, które trudno się zabarwiają, lecz nie utrącają swego zabarwienia nawet przy odbarwianiu preparatów za pomocą 5% kwasu siarczanego, albo 20% azotnego. Ta własność laseczników gruźlicy i trądu pozwala je rozpoznawać nawet w najróżnorodniejszej mieszaninie zarazków, np. chcąc je uwydatnić w plwocinie suchotników, barwimy preparaty z plwociny na szkiełkach przedmiotowych za pomocą fuksyny karbolowej (10 ctm. nasyconego alkoholowego rozczynu fuksyny, 5 ctm. kwasu karbolowego, 100 ctm. wody), odbarwiamy za pomocą 5% kwasu siarczanego, przemywamy w wodzie, nakoniec preparaty podbarwiamy wodnym rozczynem błękitu metylenowego. Na tle niebieskawym laseczniki gruźlicy i trądu występują zabarwione na czerwono. Mamy jeszcze jeden z ważniejszych sposobów barwienia zarazków za pomocą metody Gram’a. Jedne zarazki barwią się za pomocą tej metody, inne nie. Ten sposób barwienia pozwala nam również odróżniać zarazki jedne od drugich. Metoda Gram’a polega na barwieniu preparatów ^za pomocą karbolowego rozczynu Gentian-vio-letu (10 ctm. nasyconego alkoholowego rozczynu Gentian-violetu, 5 ctm. kwasu karbolowego, 100 ctm. wody), utrwalamy barwnik w zarazkach za pomocą rozczynu jodu (1 grm. jodu, 2 gramy jodku potasu (KI) i 200 ctm. wody), następnie odbarwiamy za pomocą alkoholu, przemywamy w.wodzie i po wysuszeniu rozpatrujemy.

Za pomocą metody Granda barwią się: la-seczniki błonicy, gronkowce, paciorkowce i t. d., utrącają zabarwienie: laseczniki tyfusu, dysenterji, cholery, gonokoki i t. d. Przy tem barwieniu jod łączy się z barwnikiem i tworzy w ciałach zarazków nierozpuszczalne połączenie.

Mamy jeszcze możność barwienia zarodników i rzęsek; barwienie tych części składowych komórek bakteryjnych przy badaniu ma mniejsze znaczenie, dlatego też szczegóły pomijam.

W celu uwidocznienia otoczek — posiłkujemy się barwnikami błękitu metylenowego i fuksyną, albo barwnikiem Dalia (1 gram barwnika, 100 gr. wody, 50 alkoholu, 12V₂ ctm. kwasu octowego).

Hodować możemy zarazki w laboratorjach na podłożach:

a) płynnych — buljon, 1% woda peptonowa, mleko;

b) stałych — żelatyna, agar, kartofel, surowica, agar z cukrem;

c) stałych, zabarwionych na niebiesko lakmusem, kristall-violetem i azolitminą.

Podłoża te służą nam do wydzielania za-jazków i rozpoznawania. Nie zawsze jednak są one dostateczne, musimy niekiedy szczepić drobne zwierzęta (króliki, świnki, myszy), ażeby otrzymać czystą hodowlę.

Beztlenowce hodujemy nad kwasem piro-galusowym z dodatkiem wodanu potasu. Mieszanina ta pochłania tlen z powietrza i w ten sposób umożliwia rozwój zarazków, dla rozwoju których tlen jest szkodliwy.

Jedne zarazki, rozwijając się na podłożach, wydzielają jad bardzo zabójczy dla zwierząt, t. zw. toksyny, inne nie, natomiast jest on zawarty w komórkach bakteryjnych.

Jad zawarty w ciałach zarazków nazywamy endotoksynami. Endotoksyny mogą być asymi-lowane przez ustrój zwierzęcy lub człowieka dopiero po śmierci zarazków.

Zakażenie i odporność.

Zarazki chorobotwórcze i ich zarodniki, jak nam wiadomo, znajdują się w ziemi, skąd wody deszczowe przenoszą je do studzien, stawów, rzek i t. d., a wiatr z ziemi z pyłem przenosi je do powietrza. Będąc w powietrzu, dostają się one na naszą skórę, na błony śluzowe jamy ustnej, nosa i oczów, następnie przy oddechaniu mogą dostawać się do płuc, a te zarazki, które dostały się na produkty spożywcze lub do wody, mogą być wprowadzone z pokarmami i wodą do kanału pokarmowego.

Zarazki chorobotwórcze, dostawszy się na ciało człowieka lub do wewnątrz, bardzo często prowadzą żywot pasorzyttiiczy niekiedy dość długo, nie wywołując żadnych objawów chorobowych. Czynniki takie jak uraz, zaziębienie, zaburzenia żołądkowe pobudzają zarazki i usposabiają ustrój do rozwoju choroby. Przenoszą również zarazki na człowieka muchy np. wąglik dżumę, cholerę. Wszy przenoszą spirochety tyfusu powrotnego oraz zarazek tyfusu wysypkowego. Komary przenoszą plazmodje malarji, psy, kąsając, zaszczepiają człowiekowi zarazki wścieklizny, a konie, dotknięte nosacizną, parskając, mogą zarażać ludzi nosacizną, jeżeli wydzieliny z nosa dostają się do ranek na skórze lub na błony śluzowe oczów.

Człowiek zaś jest roznosicielem chorób wenerycznych i trądu, w inny sposób choroby te się nie szerzą.

Należy pamiętać, że zarazki występują jako bodźce chorobotwórcze, rozwój zaś choroby i jej przebieg jest w zależności od właściwości ustroju ludzkiego lub zwierzęcego. Jakość zarazka w zakażeniu odgrywa również bardzo ważną rolę: np. lasecznik wąglika, dżumy i nosacizny w bardzo małej ilości wprowadzony do ustroju, wywołuje zakażenie, inne zaś zarazki, jak ropotwórcze, lasecznik gruźlicy, albo błonicy, mogą być w ustroju i nie wywoływać żadnych objawów, dopiero różnego rodzaju bodźce, wyprowadzające ustrój z równowagi, sprzyjają rozwojowi danego zarazka.

Bywa niekiedy samozakażenie ustroju gron-kowcami, paciorkowcami, diplokokami, lasecz-nikami okrężnicy i t. d. W tych przypadkach najczęściej zarazki dostają się do ustroju z kanału pokarmowego.

A zatem drogi zakażenia ustroju są:

1) rany lub uszkodzenia na skórze świeże i ropiejące;

2) błony śluzowe jamy ustnej, nosa i oczów;

3) drogi oddechowe;

4) kanał pokarmowy;

5) naczynia krwionośne.

Zarazki chorobotwórcze, rozwijając się w ustroju, dostają się do tkanek, z tkanek mogą przedostawać się do naczyń chłonnych, wywołując ogniska chorobotwórcze w gruczołach chłonnych, następnie z naczyń chłonnych mogą być przeniesione do naczyń krwionośnych, i wywoływać ogólne zakażenie (posocznice), albo sprawy chorobowe różnych narządów (ropnice). Rozwijając się w tern lub innem miejscu, zarazki muszą się zetknąć z fagocytami (białemi ciałkami krwi), które chronią ustrój od zakażenia. Fagocyty bowiem obdarzone są własnością pochłaniania i przetrawiania zarazków. W walce tej, jeżeli zwyciężają fagocyty, choroba

się me rozwija,

:^f){0ku zaś odwrotnym,

t. j. jeżeli zwyciężą zarazki, choroba wybucha i może spowodować nawet śmierć ustroju.

Należy na tern miejscu zaznaczyć, że nie wszystkie zarazki zachowują się w jednakowym stopniu odnośnie do fagocytów, np. fagocyty nie są w stanie przetrawić laseczników gruźlicy, same zatruwają się i giną.

Wynikiem działania fagocytów jest to, że ustrój nie podlega zakażeniu, t. j. mamy to, co nazywamy odpornością wrodzoną.

Może być jeszcze odporność nabyta, która jest w zależności od swoistych ciał ochronnych, wytwarzających się w ustroju podczas przebiegu danej choroby zakaźnej i działających swoiście nie tylko na same zarazki, lecz i na produkty ich życiowej działalności. Swoiste ciała ochronne chronią ustrój człowieka od powtórnego zarażenia się daną chorobą, np. człowiek po przebyciu ospy jest zabezpieczony od powtórnego zarażenia się ospą.

Ciała te są bardzo nietrwałe, łatwo podlegają działaniu czynników fizycznych i chemicznych, a ze względu na ich skład chemiczny, należy je zaliczyć do ciał białkowatych i fermentów.

Pomiędzy temi ciałami rozróżniamy:

1) Bakterjolizyny są to ciała swoiste bak-terjobójcze, rozpuszczające zarazki. Należy je odróżniać od aleksyn, znajdujących się we krwi normalnej. Aleksyny swoiście nie działają, są jednak zabójcze dla zarazków i rozpuszczają czerwone ciałka krwi.

Bakterjolizyny, ogrzane przy 56° C. w przeciągu V₂ godziny, utrącają swe działanie bakte-rjobójcze.

2) Immunizyny są wytrzymalsze od bak-terjolizyn, wytrzymują ogrzewanie przy 60° C. nawet w przeciągu 20 godzin, ulegają rozkładowi dopiero przy 70° C. Łączą się one z komórkami bakteryjnemi, uczulają je, wskutek czego zarazki stają się łatwiejszemi do strawienia przez fagocyty.

3) Antytoksyny są to ciała zobojętniające jady bakteryjne — produkty życiowej działalności zarazków.

4) Aglufyniny są to ciała, mające własność skupiania i strącania zarazków.

5) Precypityny są to ciała, dające osady w przesączach z hodowli zarazków. Ulegają one rozkładowi przy 60° C.

Teraz dopiero staje się zrozumiałą różnica pomiędzy odpornością wrodzoną, naturalną i nabytą. Przy odporności wrodzonej nie znajdujemy we krwi swoistych ciał ochronnych, odporność ta jest wynikiem działania tylko fagocytów i ich cytaz (fermentów).

Odporność zatem ustroju bywa:

1) naturalna, wrodzona;

2) nabyta po przebyciu jakiejś choroby zakaźnej albo szczepieniach sztucznych, ochronnych.

Zarys bakter. 2

Jeżeli szczepimy zarazek osłabiony albo hodowle zabite, występuje odporność czynna, t. j. ustrój pod wpływem szczepionek wytwarza w swych sokach swoiste ciała ochronne; przy szczepieniu zaś surowic leczniczych, z któremi wprowadzamy gotowe swoiste ciała ochronne, występuje odporność bierna.

Odporność czynna trwa dłużej, niż bierna. Czas trwania odporności czynnej przynajmniej rok, natomiast biernej — 3—4 tygodnie.

Odporność czynną wywołują szczepionki ospy, wodowstrętu, cholery, dżumy i tyfusu, odporność bierną otrzymujemy, szczepiąc surowice lecznicze, np. surowicę przeciwbłoniczą.

Są w użyciu jeszcze szczepionki, używane w celu rozpoznania gruźlicy i nosacizny, szczególniej u zwierząt domowych. Są to produkty życiowej działalności laseczników gruźlicy i nosacizny — tuberkulina i malleina.

Zastrzykując tuberkulinę w ilości 1 ctm. podskórnie, wywołujemy u krów gruźliczych miejscowy obrzęk i podwyższenie ciepłoty ciała do 40° C. i wyżej. Takie krowy powinny być użyte na rzeź, do howu są niezdatne, mogą szerzyć gruźlicę nietylko pomiędzykrowami, lecz i ludźmi.

Malleina zastrzyknięta w ilości’l ctm. podskórnie, wywołuje u koni, dotkniętych nosacizną, miejscowy obrzęk i podwyższenie ciepłoty ciała do 40° C. i wyżej. Koń taki powinien być zabity, ażeby nie szerzył zarazy.

Zapoznawszy się w ogólnym zarysie z bak-terjologją, przejdziemy do działu chorób zakaźnych. Zakaźnemi nazywają się one dlatego, że mogą się przenosić na zdrowego człowieka, t. j. człowiek zdrowy może się zarażać od człowieka chorego. Od chwili zarażenia się do wybuchu choroby upływa pewien okres ukryty, od 1 do 3 tygodni. Okres ten nosi nazwę okresu wylęgowego. Po tym okresie występują ogólne chorobom zakaźnym zwiastuny, jak: ogólne osłabienie, ból głowy, gorączka i t. d.

CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA i CHOROBY ZAKAŹNE.

1) Błonica (dyfteryt) Angina diphteriticr..

Choroba umiejscawia się na błonie śluzo wej gardzieli lub tchawicy (wtedy nosi nazwę krupu) w postaci szarawego nalotu. Nalot ten trudno się oddziela, po zdjęciu błona śluzowa krwawi.

Miejsce porażone jest w stanie nacieczenia. Błonica jest chorobą przeważnie wieku dziecięcego, mogą zapadać jednak i starsi. Okres wylęgowy trwa 1—3 dni. Choroba szerzy się przy zetknięciu się z chorym, może się szerzyć i przez powietrze. Czystą hodowlę zarazka błonicy otrzymujemy z nalotów, siejąc je na surowicy. Zarazek, wywołujący błonicę, przedstawia się w postaci laseczki, cokolwiek zgiętej, niekiedy ze zgrubieniami na końcu, barwi się dobrze barwnikami anilinowymi i za pomocą metody Granda. Zarazek jest nieruchomy, zarodników nie tworzy, rośnie na wszystkich podłożach przy dostępie powietrza, wydzielając jad t. zw. toksyny o własnościach bardzo jadowitych, zarówno dla zwierząt, jak i dla człowieka.

Zastrzykując zwierzęciu toksyny błonicze lub hodowle, otrzymujemy po śmierci jednakowe zmiany. Stąd wnioskujemy, że przy błonicy toksyny jako produkty życiowej działalności wytwarzają się w miejscu zakażenia i będąc wes-sane zatruwają ustrój człowieka lub zwierzęcia, wywołując podczas choroby podwyższenie ciepłoty ciała, obrzmienie błon śluzowych i gruczołów podszczękowych. Wskutek nacieczenia błon śluzowych oddech może być utrudniony, szczególniej przy krupie. Niekiedy błonica przebiega bardzo łagodnie, nie wywołując nawet podniesienia ciepłoty ciała. Błonicę leczymy za pomocą surowicy swoistej t. zw. przeciwbłoniczej, którą otrzymujemy z koni, zastrzykując im podskórnie jad błoniczy w przeciągu 2-3 miesięcy.

Jad błoniczy otrzymujemy, hodując lasecz-niki błonicy w buljonie w przeciągu 1-2 tygodni. Hodowle te przesączamy i przesącze używamy do uodparniania koni.

Zastrzykiwania rozpoczynamy od dawek małych, dochodząc do 200 — 300 ctm. sz. toksyn na dawkę. Pod wpływem tych toksyn we krwi konia wytwarzają się t. zw. anty toksyny — ciała swoiste ochronne, mające własność zobojętniania jadu błoniczego nietylko w ustroju, lecz i na zewnątrz np. w probówce.

Siłę surowicy - przeciwbłoniczej określamy z matematyczną ścisłością na świnkach morskich, wychodząc z następującego założenia: siła surowicy t. zw. normalnej, której 1 ctm. sz. zobojętnia dziesięciokrotną dawkę jadu błoniczego, odpowiada 1 jednostce uoclparniającej, to siła surowicy, której np. Ysoo ct^m- sz. zobojętnia takąż samą dawkę jadu, odpowiadać będzie 500 jednostkom uodparniającym. Zwykle w handlu mamy surowicę we flakonikach po 1000 jednostek uod-parniających. 1 lub 2 flakoniki surowicy wystarcza dla uratowania dziecka i taką ilość za-strzykujemy podskórnie.

Niezależnie od zastrzyknięcia surowicy przeciwbłoniczej zalecamy płakania gardła kwasem bornym (łyżeczkę kwasu bornego, i 4 — 5 kropel T-rae Jodi na szklankę ciepłej wody) i kładziemy ciepły okład na szyję. Przy upadku działalności serca stosujemy środki podniecające — wino, kamforę. Zachowujemy djetę — mleko, kaszka, kleik. Ponieważ w plwocinie są laseczniki błonicy, należy ją odkażać, chorego należy izolować w przeciągu 3 tygodni, a po skończonej chorobie pokój, rzeczy i otaczające przedmioty również powinny być odkażane.

Dziecka chorego całować nie należy, dozorować chorego powinniśmy w fartuchach, a przy wyjściu od chorego ręce i twarz myć środkam.¹odkażającymi.

2) Tyfusy: brzuszny (typhus abdominalis, powrotny (recurrens) i wysypkowy (exanthe-maticus).

'■ a) Tyfus (dur) brzuszny wywołuje zarazek, mający postać laseczki z końcami zaokrąglonymi. Zarazek obdarzony jest szybkim ruchem dzięki rzęskom, umieszczonym nie tylko na końcach, lecz i na bokach komórki bakteryjnej, barwi się on dobrze wodnymi rozczynami barwników, nie barwi się za pomocą metody Granda. Zarazek duru otrzymujemy z wypróżnień, niekiedy z moczu i ze krwi.

Rośnie on dobrze na wszystkich podłożach, szczególniej charakterystyczny ma wygląd na żelatynie, żelatyny nie rozrzedza, brzegi kolonji są nierówne, zaś same kolonje delikatne i robią wrażenie jakby były pokryte siatką. Na podłożu Conradi-Drigalskiego (agar z cukrem mlecznym zabarwiony na niebiesko za pomocą lakmusu albo krystall-violetu i azolitminy) rosną w postaci ko-lonij, nie zmieniających zabarwienia, podczas gdy inne podobne zarazki np. lasecznik okrężnicy zmieniają barwę podłoża na różową. Lasecznik tyfusu agaru z cukrem gronowym nie rozkłada, podczas gdy lasecznik okrężnicy rozkłada i wytwarza gaz. Chorobotwórcze działanie zarazka zależy od jadu, zawartego w protoplazmie komórek bakteryjnych t. zw. endotoksyn przeciwtyfu-sowych, uwalniających się po śmierci zarazków i po wessaniu ich do ustroju człowieka lub zwierzęcia.

Proces chorobowy umiejscawia się przeważnie na błonie śluzowej cienkich kiszek, 'wywołując nacieczenia i owrzodzenia, które mogą doprowadzić nawet do przedziurawienia kiszek, a w następstwie do zapalenia otrzewny, powikłania bardzo groźnego.

Okres wylęgowy choroby trwa 2—3 tygodni. Człowiek zaraża się przez stykanie się ze wszystkiem tern, co może być powalane wydzielinami chorego (bielizna, pościel, ubranie i t. d.) i przez przeniesienie zarazków na produkty spożywcze, oraz przez picie wody, do której dostały się zarazki tyfusu z wypróżnień (studnie, rzeki).

Znajdujące się w wodzie do picia zarazki tyfusu z łatwością dostają się do naczyń, w które zbierają i w których rozwożą mleko. Mleko takie szerzy zarazę.

Człowiek zaraża się, jeżeli zarazek zostanie wprowadzony do kanału pokarmowego razem z wodą lub z produktami zakażonymi.

Zachowując odpowiednie środki (mycie rąk, używanie wody przegotowanej i pokarmów gotowanych) łatwo się można ustrzedz od zakażenia.

Objawy chorobowe są ciężkie: Chory traci przytomność, ciepłota ciała wysoka około 40° C. Taki stan trwa 2 tygodnie, niekiedy dłużej.

Wątroba, śledziona zwykle powiększone, można je wyczuwać, występują bóle w okolicy lędźwiowej, a na skórze (brzuch, piersi) delikatna wysypka — roseolae. Wypróżnienia zwykle wodniste, niekiedy ze krwią, mają barwę wtedy kawy.

Podczas choroby wskutek upośledzonego odżywiania, mogą się tworzyć odleżyny.

Leczenie-, pęcherz z lodem na głowę i na brzuch, jeżeli pojawiają się krwawe wypróżnienia. Zwykle stosujemy ciepły okład na brzuch, dajemy środki podtrzymujące działalność serca (kamfora) i napój kwaskowaty.

Ścisła djeta jest wskazana: mleko, kleik, herbata. W okresie zdrowienia należy być bardzo ostrożnym z wyborem pokarmów — jajko na miękko, mięso skrobane białe i sucharki.

Przy doglądaniu chorego należy pamiętać o odkażaniu wypróżnień, bielizny, pościeli i myciu rąk, podczas epidemii stosujemy u ludzi zdrowych szczepienia ochronne przeciwtyfusowe w celu wywołania w ustroju odporności czynnej, która trwa około roku. Szczepionka przeciwty-fusowa jest to hodowla laseczników tyfusowych w fizjologicznym rozczynie soli kuchennej zabita przy 60 °C. w przeciągu 2 godzin.

1 ctm. sz. takiej szczepionki zawiera 600.000.000 ciał bakteryj (2 mgr.). 1-sza dawka V* ctm. 2-ga po upływie 7—10 dni 1 ctm.

Odczyn zwykle bywa niewielki, niekiedy może być‘dość silny (mdłości, ból głowy, ból w miejscu szczepienia, podniesienie ciepłoty ciała.

Surowica przeciwtyfusowa ze względu na swe własności bakterjolityczne nie jest stosowana w celach leczniczych, znajduje ona natomiast zastosowanie szerokie w celu rozpoznawczym (próba Vidal’a) ze względu na aglutyniny.

b) Tyfus powrotny (typhus recurrens) wywołuje zarazek (Splrochaete-Obermeieri) w postaci długich zgiętych nieprawidłowo nitek. Znajdujemy je we krwi chorych tylko podczas podniesienia ciepłoty ciała do 40—41° C. Ciepłota ciała po takim napadzie szybko się obniża, aby po kilku dniach przerwy powtórnie się podnieść. W przerwach pomiędzy napadami spirochet me znajdujemy, giną one. Spirochety barwią się dobrze rozcieńczoną fuksyną, według metody Granda nie barwią się, hodowli sztucznych nie otrzymujemy. Ze zwierząt tylko małpy są wrażliwe. Chorobę przenoszą wszy.

Okres wylęgowy trwa 7 dni.

Choroba nie śmiertelna, lecz ciężka, po przebyciu choroby człowiek jest zabezpieczony od powtórnego zarażenia się.

Dla otoczenia chory nie jest szkodliwy. Odkażanie rzeczy zbyteczne, konieczna jest tylko dezynsekcja. Tyfus leczymy chininą i preparatami arszeniku.

c) Tyfus wysypkowy (typhus exanthemati-cus). Etiologja tyfusu wysypkowego dopiero niedawno została wyjaśniona.

Okres wylęgowy trwa 2—3 tygodnie. Roz-nosicielami są przeważnie wszy, udziela się również przez powietrze. Choroba rozpoczyna się wysoką ciepłotą ciała (40° C.), która trwa 2 tygodnie, następnie szybko się obniża (kryzys). Na ciele chorego występuje wysypka wyraźna, nie zlewająca się i nie znikająca przy ucisku palcem. Śledziona zwykle bywa znacznie powiększona. Chory utrącą często przytomność, śmiertelność duża, po przebyciu choroby ustrój staje się odpornym na powtórne zakażenie. Odkażać należy wypróżnienia, mocz, pościel, ubranie, bieliznę i pomieszczenie, oraz niszczyć wszy. Leczymy objawowo, specyficznych środków nie posiadamy, 3) Dyzenterja, krwawa biegunka (Dysen-teria). Zarazek, wywołujący krwawą biegunkę, przedstawia się w postaci krótkiej laseczki z końcami zaokrąglonymi (Bacillus dysenteriae Shiga), Jest on nieruchomy, zarodników nie tworzy, barwi się zwykłymi, anilinowymi barwnikami, nie barwi się za pomocą metody Granda; rośnie na wszystkich podłożach, wydzielając jad (toksyny), które wsysając się, wywołują obraz chorobowy. Żelatyny nie rozrzedza, na agarze z mannitem, zabarwionym krystall-violetem i azolitminą na niebiesko, kolońje laseczników dyzenterji nie zmieniają zabarwienia podłoża, co pozwala je w ten sposób wyróżniać i wyodrębniać. Proces chorobowy umiejscawia się na błonie śluzowej kiszki grubej, wywołując duże zmiany — nacie-czenia, przekrwienia, owrzodzenia. Ciepłota ciała nie zawsze bywa podwyższona, wypróżnienia częste, śluzowe, z domieszką krwi, w niewielkich ilościach. Choroba ciężka, dająca dość dużą odsetkę śmiertelności albo wskutek wycieńczenia, albo wskutek zakażenia krwi. Dyzenterja przybiera niekiedy charakter epidemiczny. Człowiek zaraża się, wprowadzając zarazek z pokarmami, albo z wodą do kanału pokarmowego.

Leczenie — olej rycynowy, kalomel, następnie środki ściągające. Kjizmy z krochmalu, czopki z morfiną, belladoną, okłady ciepłe na brzuch. Nie należy zapominać o swoistem leczeniu za pomocą surowicy przeciwdyzenteryj-nej, otrzymywanej z koni, uodpornianych zabite-mi hodowlami zarazka dyzenterji (surowica antytoksyczna). Po zastosowaniu 10—20 ctm. sz. surowicy pobudzenia kiszkowe uspakajają się, chory czuje się lepiej i szybciej powraca do zdrowia.

Zarazek znajdujemy w wypróżnieniach, oraz na pościeli, bieliźnie, powalanej wypróżnieniami, w tym też kierunku winno być zastosowane odkażanie.

4) Cholera azjatycka (Cholera asiatica). Chorobę wywołuje zarazek w postaci krótkiej, drobnej laseczki zgiętej (vibrio cholerae asiati-cae), obdarzonej szybkim ruchem dzięki 2 rzęskom, umieszczonym na końcach komórki bakteryjnej. Wibrjony zarodników nie tworzą, barwią się dobrze za pomocą wodnych rozczynów barwników anilinowych, rosną dobrze na wszystkich podłożach przy dostępie powietrza. Rozwój na żelatynie bardzo charakterystyczny, w postaci lejka rozrzedzają one żelatynę. Zarazek cholery może przechowywać się w ziemi, w wodzie i na różnych przedmiotach, nie tracąc swych własności życiowych w przeciągu dość długiego czasu. Na wyższą temperaturę jest niewytrzymały, ginie w przeciągu 10 minut przy 50° C.

Cholera stale panuje w Indjach, skąd bywa przenoszoną do Europy, przebiega epidemicznie, szerząc postrach i śmierć wśród mieszkańców.

Człowiek zaraża się, wprowadzając zarazek z pokarmami lub wodą do kanału pokarmowego, przenosić zarazę można na bieliźnie, ubraniu, powalanem wypróżnieniami. Proces chorobowy umiejscawia się na błonie śluzowej cienkich kiszek, wywołując nacieczenia, silne przekrwienia, oraz złuszczenia nabłonka, wskutek czego wypróżnienia mogą mieć wygląd odwaru ryżowego. W wypróżnieniach znajdujemy wibrjony cholery, skąd je i wydzielamy. Zarazek cholery wytwarza silny jad (endotoksyny), który wessany daje obraz chorobowy, wywołując silne wymioty, częste wypróżnienia i kurcze mięśniowe. Wskutek silnych wymiotów i częstych wypróżnień, obieg krwi bywa powolniejszy, kończyny stają się coraz chłodniejsze, skóra traci swoją elastyczność, ciepłota ciała obniża się, a głos ochrypły.

Chorzy wydzielają bardzo mało moczu, tętno coraz słabsze, śmierć może nastąpić szybko. Ogólna odsetka śmiertelności dosięga 50%.

Leczenie. Chorego należy położyć do łóżka, dobrze przykryć, obłożyć butelkami z wodą ciepłą, dać oleju rycynowego i kalomelu, podtrzymywać serce (kamfora, wino) i rozcierać fla-nelą nogi, ręce, jeżeli występują kurcze mięśniowe.

Ażeby wynagrodzić ustrojowi utratę płynów, wstrzykujemy w dużych ilościach fizjologiczny rozczyn soli kuchennej (0,7 %).

Wszelkie wydzieliny, pościel, bielizna, winny być odkażane, podłoga, stoły, stołki zlane sublimatem lub karbolem. Podczas epidemji cholery, w celu zabezpieczenia się od zarażenia się, należy pamiętać o czystości ciała, jeść pokarm zdrowy, gotowany, oraz pić wodę tylko przegotowaną. Do picia może być używana woda ze studzien artezyjskich.

Szczepionki przeciwcholeryczne (hodowle zarazka cholery w fizjologicznym rozczynie soli kuchennej, zabite przy 60° C.) są wskazane. Zwykle stosujemy 2 szczepienia w dawkach % i 1 ctm. w odstępie 7—10 dni. Surowica prze-ciwcholeryczna ze względu na swe własności bakterjolityczne, nie jest stosowana w celu leczniczym, tylko w celu rozpoznawczym jako silnie aglutynująca zarazki cholery.

Cholerę azjatycką należy odróżniać od cho-leryny, która przebiega niekiedy bardzo burzliwie, lecz kończy się szybko najczęściej wyzdrowieniem. Przy cholerynie wibrjonów cholery nie znajdujemy, powstaje ona wskutek spożycia produktów zepsutych.

5) Dżuma (Pestis). Chorobę wywołuje zarazek w postaci krótkiej drobnej laseczki z końcami zaokrąglonymi. Otoczka zarazka wyraźna, przy barwieniu końce zarazka silniej się zabarwiają. Zarazki dżumy barwią się zwykłymi barwnikami, nie barwią się według metody Gram’a, są nieruchome, zarodników nie wytwarzają. Rosną one dobrze na wszystkich podłożach, bardzo charakterystyczny wygląd ma hodowla bul-jonowa. Zarazek jest bardzo niewy trzy maty, ginie przy 70° C. w przeciągu 10 minut, promienie słoneczne niszczą go w przeciągu godziny.

Ojczyzną dżumy są Indje, Mandżurja, Turkiestan, skąd może być przeniesioną do Europy, przebiega bardzo złośliwie i przybiera charakter silnej epidemji. Roznosicielami zarazy są: muchy, pchły, wszy, pluskwy i gryzonie (szczury, myszy, susły). Zarazek znajduje się w ziemi, w wodzie i w powietrzu. Zarazek dżumy dostaje się do ustroju człowieka albo przez ranki na skórze i wywołuje wtedy postać dżumy gruczołową (dymienice), albo przez płuca — postać płucną dżumy, oraz przez kanał pokarmowy — postać kiszkową. Postać płucna prawie śmier-

teina bez wyjątku; inne postacie dają niewielką odsetkę wyzdrowień.

Choroba zaczyna się wysoką ciepłotą ciała, silnym bólem głowy, następnie występuje utrata przytomności, gruczoły chłonne silnie obrzmie-wają, ropieją.

Jeżeli zakażenie nastąpiło przez płuca, mamy zapalenie płuc dżumowe, a przy zakażeniu przez kanał pokarmowy — zapalenie błony śluzowej kiszek.

U człowieka, dotkniętego dżumą, zarazki znajdujemy we krwi, ropie z dymienie, w plwocinie i wypróżnieniach.

Przy odkażaniu należy zwracać baczną uwagę na odkażanie tych wydzielin, oraz pościeli, bielizny, ubrania i pomieszczenia, w którem znajdował się chory. Chorzy powinni być izolowani.

Przy leczeniu dżumy stosujemy surowicę swoistą, przeciwdżumową, otrzymywaną z koni, uodparnianych hodowlami zarazka dżumy, środki podniecające, oraz zabiegi chirurgiczne przy dy-mienicach.

Odsetka śmiertelności duża 75—90%-

W celu zapobiegawczym należy stosować szczepionki przeciwdżumowe (hodowle zarazków dżumy, zabite przy 60° C. w przeciągu 2 godzin).

6) Zapalenie płuc (Pneumonia Crouposa). Choroba rozpoczyna się silnymi dreszczami, ciepłota ciała podnosi się do 39—40° C., trwa taki stan 7 — 9 dni, następnie się obniża. Chory uskarża się na kłucie w boku i na kaszel. Plwocina rdzawa wskutek domieszki krwi.

Przy tej chorobie wysięk wypełnia pęcherzyki płucne, następnie on gęstnieje, płuco staje się twardem, niedostępnem dla powietrza.

W okresie zdrowienia wysięk rozmiękcza się, wsysa się, oczyszczeniu płuca dopomaga jeszcze kaszel, przy którym z plwociną wydziela się i wysięk.

Sprawę chorobową wywołują dwoinki zapalenia płuc — diplococcus pneumoniae Frankeka.

Wydzielamy je zwykle z plwociny, niekiedy znajdujemy je i we krwi.

Zarazek przedstawia się w postaci ziarn-kowców, układających się po 2, z wyraźną otoczką. Są one nieruchome, zarodników nie tworzą. Hodowane na podłożach sztucznych tracą otoczkę.

Barwią się one zwykłymi barwnikami i według metody Gram’a.

Rosną na wszystkich podłożach przy dostępie powietrza.

W stanie suchym zachowują swe życiowe własności w przeciągu kilku miesięcy (w plwocinie), promienie słoneczne zabijają je w 9 — 12 godzin. Warunki dla swego istnienia znajdują one w ziemi, skąd dostają się do wody i powietrza. Będąc w powietrzu mogą przedostawać się do płuc i do jamy ustnej człowieka, gdzie

Zarys bakter.

prowadzą żywot, nie wywołując żadnych objawów chorobowych.

Czynniki takie jak przeziębienie wpływa na ich rozwój i wywołanie choroby.

Diplococcus pneumoniae Franke!’a wywołuje nie tylko zapalenie płuc, może być przyczyną zapalenia opon mózgordzeniowych, opłucny, osierdzia, otrzewny, ucha średniego i t. d.

Przy zapaleniu płuc stosujemy bańki, cieple okłady na klatkę piersiową, środki podniecające i wykrztuśne.

Odkażać należy tylko plwocinę.

Zapalenie płuc mogą wywoływać jeszcze pneumakoki Friedlandera.

Mają one postać krótkich laseczek z otoczką, barwią się dobrze zwykłymi barwnikami, lecz nie barwią się według metody Gram’a, rosną dobrze na wszystkich podłożach. Wydzielić je możemy z plwociny.

Zapalenie płuc krupowe należy odróżniać od zapaleń płuc kataralnych, występujących najczęściej przy zapaleniu oskrzeli, i wywoływanych najczęściej przez zarazki ropotwórcze.

Przebiegają one z podniesieniem ciepłoty ciała i bez i trwają całe tygodnie zanim płuca wrócą do stanu normalnego. Zapalenia płuc są groźne dla starców i małych dzieci.

7) Gruźlica płuc (Tuberculosis pulmonum) umiejscawia się w płucach i przebiega przewlekle. W płucach, szczególniej w wierzchołkach pojawiają się gruzelki. wielkości ziarnka prosa, które zlewają się, tworząc gniazda.

Z biegiem czasu gniazda takie przybierają barwę żółtawą, ulegają rozpadowi i niszczą tkankę płucną, którą chorzy kaszląc wypluwają. W ten sposób powstają jamy w płucach (kawerny).

Proces chorobowy trwa całe miesiące, a nawet lata.

Chory uskarża się na ustawiczny kaszel, krwioplucie, ogólne osłabienie, brak tchu, przy-tem chudnie, gorączkuje, poci się. Śmierć następuje wskutek ogólnego wycieńczenia ustroju.

Zarazek wywołujący gruźlicę przedstawia się w postaci laseczki cokolwiek zgiętej, jest on nie ruchomy, zarodników nie tworzy, barwi się trudno, lecz i nie odbarwia się nawet za pomocą 5% kwasu siarczanego lub 20°/_o azotnego, barwi się również według metody Gram’a.

Na podłożach z dodatkiem gliceryny rośnie powolnie 2—3 tygodnie w postaci suchego, szarawego, fałdującego się nalotu. W płynnych ośrodkach wytwarza jad t. zw. tuberkulinę, który, wsysając się, wywołuje wyżej wskazane objawy, w ustroju ludzkim.

U ludzi, dotkniętych gruźlicą płuc, zarazek znajdujemy w plwocinie. Plwocina zatem służy źródłem szerzenia się zarazy, winna być starannie odkażana.

Zaraza przenosi się na człowieka przy po-

calunkach z chorymi, także przy wdechaniu po-powietrza z pyłem, zawierającym cząsteczki wyschniętej plwociny suchotników. Zarazek z pokarmami (mleko krów dotkniętych gruźlicą) może przedostać się do kanału pokarmowego i wywoływać gruźlicę kiszek. Będąc w powietrzu, może umiejscawiać się na błonach śluzowych jamy ustnej, gardzieli, na skórze, wywołując chorobę zwaną wilkiem.

Następnie z tkanek przez naczynia chłonne przedostaje się on do gruczołów chłonnych, wywołując ich zropienie, nakoniec przez naczynia krwionośne może być roznoszony po całym ustroju i być przyczyną procesów gruźliczych w opłucny, w wewnętrznych narządach, w kościach i t. d.

Gruźlica ma jeszcze i tę złą stronę, że może być odziedziczaną. Okres wylęgowy trwa całe miesiące, a nawet lata.

Gruźlica ze względu na swe rozpowszechnienie jest najcięższą chorobą zakaźną, najwięcej zabiera ofiar. Zachód Europy zrozumiał groźbę tej choroby, chorzy są umieszczani w sa-natorjach dla suchotników, gdzie znajdują oni staranną opiekę, dobre powietrze i obfite odżywianie. W tych warunkach może nastąpić nawet wyzdrowienie, w większości zaś przypadków mamy znaczne polepszenie.

Walka z gruźlicą na zachodzie Europy jest pod opieką prawa. Plucie na ulicy jest karane grzywną, suchotnicy obowiązani są mieć spluwaczki kieszonkowe i odkażać plwocinę. Dzięki podobnym zabiegom odsetka zachorowań na gruźlicę znacznie się już zmniejszyła.

Mieszkanie, pościel, bielizna, naczynia (szkan-ki, talerze, widelce, noże, łyżki) powinny być odkażane, a odkażanie jest dość trudne ze wzgędu na wytrzymałość zarazka.

Nadmienić jeszcze należy, że produktami życiowej działalności zarazków t. zw. tuberkuliną. posiłkujemy się w celu rozpoznania gruźlicy u bydła rogatego. Zastrzykując 1 ctm. sz. tu-berkuliny krowie podskórnie na szyi, wywołujemy u krów gruźliczych miejscowy obrzęk i podniesienie ciepłoty ciała do 40° C. i wyżej.

Krowa w ten sposób reagująca powinna być sprzedana na rzeź.

Tuberkulinę w ostatnich czasach stosowano nie tylko w celu leczniczym, lecz i rozpoznawczym u ludzi. Ze względu jednak, że środek ten wywołuje odczyn zapalny tkanek, dotkniętych gruźlicą, a laseczników nie zabija, nie znalazł szerszego zastosowania i nie daje tych wyników, jakich wymagamy od swoistego leczenia.

W celu rozpoznawczym u ludzi tuberkuliną używana jest dość rzadko (odczyn Pirquet’a, Cal-mett’a).

8) Trąd (Lepra). Chorobę wywołuje zarazek w postaci laseczki (Bacillus leprae), nieco przypominający lasecznika gruźlicy. Zarazek jest nieruchomy, zarodników nie tworzy, posiada wyraźną otoczkę, barwi się dobrze zwykłymi barwnikami i według metody GratrCa.

Zabarwia sią fuksyną karbolową i nie traci zabarwienia nawet przy przemywaniu kwasami.

Na podłożach rośnie bujnie, ma on i tą jeszcze osobliwość, że znajdujemy go najczęściej wewnątrz komórek nabłonkowych.

Proces chorobowy umiejscawia się albo na skórze i błonach śluzowych, albo na tkankach nerwowych tworząc guzy, podlegające rozpadowi. Choroba może trwać lata i jest nieuleczalną. Ze względu na brak środków leczniczych dotknięci trądem są umieszczani w specjalnych zakładach t. zw. leprozoriach. Człowiek zaraża się tylko od człowieka, i to w szczególniejszych okolicznościach, w środowiskach bowiem nazewnątrz ustroju człowieka zarazka trądu nie znajdujemy.

9) Nosacizna (Malleus).

Wywołujący nosaciznę zarazek przedstawia się w postaci laseczki (Bacillus mallei) 2: końcami zaokrąglonymi, pozbawionej ruchu i nie tworzącej zarodników. Zarazek barwi się słabo i nierównomiernie, według metody Gram’a nie barwi się, rośnie względnie nieźle na podłożach przy dostępie powietrza, szczególniej charakterystyczną jest hodowla na kortoflu (barwy miodu).

Nosacizna udziela się człowiekowi od konia chorego przy parskaniu. Zarazek, dostawszy się do ranki na skórze lub na błonę śluzową, wywołuje zakażenie, które przebiega bardzo szybko, lub przewlekle. Okres wylęgowy trwa 3 — 8 dni. Chory gorączkuje, na skórze występują pryszcze, owrzodzenia, ropnie w stawach lub gruczołach chłonnych, ogólny upadek sił i śmierć po 2—3 tygodniach. Jeżeli choroba przebiega przewlekle, trwa ona kilka miesięcy. W wydzielinie z pryszczy, owrzodzeń i w ropie znajdujemy laseczniki nosacizny. Wydzielina zatem, pościel, bielizna i przedmioty, otaczające chorego, powinny być odkażane.

Zarazek hodowany sztucznie wydziela jad t. zw. malleinę, którą posiłkujemy się w celu rozpoznania nosacizny u koni. Malleinę w ilości 1 ctm. sz. zastrzykujemy koniowi podskórnie na szyi. Jeżeli na miejscu zastrzyknięcia tworzy się obrzęk i ciepłota podnosi się wyżej 40° C. po kilkunastu godzinach, mamy do czynienia z koniem, dotkniętym nosacizną. Koń taki powinien być niezwłocznie zabity i zakopany razem ze skórą.

10) Tężec (Tetanus). Zarazek, wywołujący chorobę, przedstawia się w postaci laseczki, z końcami zaokrąglonymi, obdarzony jest ruchem dzięki rzęskom, zarodniki tworzy na jednym z końców swej komórki. Wygląd zarazka z zarodnikiem jest bardzo charakterystyczny, przypomina śpilkę z łebkiem. Barwi się zwykłymi barwnikami i według metody Gram'a, rośnie na wszystkich podłożach, lecz bez dostępu powietrza (tlenu), wydziela bardzo jadowity jad, zabójczy nie tylko dla człowieka, lecz i dla zwierząt. Nazewnątrz ustroju zarazek znajduje się w ziemi, skąd z kurzem dostaje się i do powietrza. Będąc w powietrzu i w ziemi łatwo może się dostać do rany i wywołać zakażenie. U człowieka ciepłota ciała podnosi się do 40° C. i wyżej, występuje szczęko ścisk, kurcze, silne bóle, chory nie może przyjmować pokarmów, dość szybko występuje upadek sił i działalności serca, które zwiastują zbliżający się koniec.

Tężec leczymy wstrzykiwaniami morfiny, lewatywami z chloral-hydratu i swoistą surowicą przeciwtężcową. Surowicę otrzymujemy ze krwi koni, uodpornianych jadem tężcowym. Surowicę (5 do 10 flakonów) należy wstrzykiwać o ile możności jak najszybciej, póki jad tężcowy krąży w ustroju wolny, z chwilą połączenia się go z ośrodkami nerwowymi, działanie surowicy już jest wątpliwe. Natomiast surowica stosowana ochronnie ma duże znaczenie i powinna być zastrzykiwana każdemu rannemu. Chorzy na tężec dla otoczenia są nieszkodliwi, odkażanie rzeczy jest zbyteczne.

11) Wąglik (Anthrax). Zarazek wąglika przedstawia się w postaci laseczki dość sporej (Bacillus anthracis), z końcami zaledwie zaokrąglonymi. We krwi człowieka lub zwierzęcia chorego, zarazek występuje pojedynczo lub parami, podczas gdy w hodowlach sztucznych łączy się w długie nitki. Zarazek nie posiada rzęsek, jest nieruchomy, a w warunkach dla swego rozwoju nieprzychylnych tworzy zarodniki. Barwi się dobrze zwykłymi barwnikami i według metody Gram'a, przy barwieniu otoczka występuje wyraźnie. Rośnie dobrze na wszystkich podłożach, żelatynę rozrzedza, na agarze tworzy białawy nalot z bocznymi występami.

Zarazek wąglika dla zwierząt jest bardzo zabójczy, wywołuje ogólne zakażenie. Znajdujemy go w ropie, we krwi, w tkankach i w wypróżnieniach. Muchy najczęściej przenoszą zarazek na człowieka, zaszczepiając go wprost do krwi przez ukłucie. Oprócz tego człowiek może się zarazić, jeżeli zarazek dostanie się przypadkowo do ranki na skórze. W ten sposób zarażają się ci, którzy mają do czynienia ze zwierzętami choremi na wąglik lub z ich skórami.

Na miejscu zakażenia na skórze występuje plamka czerwona, która stopniowo zamienia się w krostę z pęcherzykiem, a następnie w strup, dający początek zgorzeli. Zgorzel szerzy się nie tylko na powierzchni skóry, może się zagłębiać i dochodzić do dość dużych rozmiarów. Chory silnie gorączkuje, traci przytomność i umiera w przeciągu 7—10 dni.

Wyzdrowienie może mieć miejsce, jeżeli szybko chory podda się operacji, przy której usuwamy ognisko zarazy.

Bieliznę, pościel i t. d. należy odkażać, przy odkażaniu należy mieć na uwadze wytrzymałość zarodników wąglika.

Zwierzęta padłe na wąglik należy głęboko zakopywać w ziemię i przesypywać wapnem, w przeciwnym bowiem razie dżdżownice mogą wynosić nie tylko zarazki, lecz i zarodniki w swym kanale pokarmowym na powierzchnię ziemi i dopomagać w ten sposób do szerzenia się zarazy.

Wąglik niekiedy występuje epidemicznie n zwierząt domowych. Możemy je szczepić ochronnie.

l-sza szczepionka jest hodowlą zarazka wąglika osłabioną przez hodowanie przy 42° C. w przeciągu 24 dni, 2-ga szczepionka jest silniejszą, hodujemy bowiem zarazki przy 42° C. w przeciągu tylko 12 dni.

Zwierzęta szczepione reagują nawet dość silnie, wzamian za to są odporne na zakażenie drogą naturalną.

12) Róża (Erysipelas). Choroba umiejscawia się w skórze, może rozszerzyć się i na tkankę podskórną, wywołując zaczerwienienie, w połączeniu z nacieczeniem tej części ciała. Na powierzchni skóry mogą występować pęcherzyki (Erysipelas bullosa). Granice zaczerwienienia na skórze nieprawidłowe, lecz wyraźnie się zaznaczają. Nacieczeniu podlegają również najbliższe gruczoły chłonne. Ciepłota ciała podnosi się nawet do 40° C. i trwa prawie przez cały czas choroby. Choroba kończy się zwykle w przeciągu kilku dni lub tygodni. Jeżeli choroba przenosi się z jednego miejsca na drugie, nosi nazwę róży pełzającej (Erysipelas migrans).

Mamy niekiedy do czynienia z Erysipelas phlegmonosa, jeżeli jest zajęta oprócz skóry i tkanka podskórna i z Erysipelas gangrenosa, jeżeli proces chorobowy doprowadza do zgorzeli tkanek. Śmiertelność jest względnie niewielka, lecz może być.

Zarazek, wywołujący tę chorobę, nosi nazwę paciorkowca (Streptococcus Erysipelatis) i przedstawia się w postaci łańcuszków. Paciorkowce barwią się dobrze zwykłymi anilinowymi barwnikami i według metody Gram’a.

Zarodników nie tworzą, są pozbawione ruchu, rosną na wszystkich podłożach, na agarze lub żelatynie w postaci delikatnych, przezroczystych punkcików.

Paciorkowce znajdujemy w ziemi, w wodzie i w powietrzu, skąd dostają się do ranek albo ran na skórze lub na błonie śluzowej. Róża występuje jako bardzo niepożądane powikłanie przy ranach.

Na oddziałach chirurgicznych takich chorych należy izolować, wszystko odkażać i w ten sposób zabezpieczać innych od możliwości przeniesienia się zarazka z jednego chorego na drugiego.

Różę należy leczyć środkami przeciwzapalnymi i odkażającymi (maść ichtiolowa 20°j_a).

Jeżeli choroba przeciąga się i staje się poważną, należy stosować surowicę przeciwpaciorkowco-wą, otrzymywaną z koni uodparnianych hodowlami paciorkowców róży. Dawka surowicy 5 flakonów, powtarzamy zastrzykiwania 2 — 3 razy w przerwach 2-dniowych. Oprócz streptococcus erysipelatis mamy streptococcus pyogenes bre-vis i longus. Morfologicznie nie różnią się one od paciorkowca róży, mogą jednak wywoływać najróżnorodniejsze sprawy chorobowe, jak: zapalenie gardzieli (angina), ropne zapalenie opłucny (pleuritis purulenta), stawów, nawet ogólne zakażenia (septicaemia) i t. d. Te same sprawy chorobowe mogą wywoływać gron-kowce (staphylococcus albus, aureus et citreus). Gronkowce przedstawiają się w postaci kuleczek, tworzących skupienia (grona). Barwią się one zwykłymi barwnikami i według metody Gram’a, zarodników nie tworzą, rosną dobrze na wszystkich podłożach, żelatynę rozrzedzają.

Staphylococcus albus daje hodowle białe, aureus — żółte, a citreus — barwy cytryny.

Gronkowce znajdujemy w ziemi, w wodzie i w powietrzu, skąd dostają się do ran lub ranek i wywołują najróżnorodniejsze sprawy ropne w naszym ustroju.

Paciorkowce i gronkowce należą do grupy zarazków ropotwórczych.

Mówiąc o zarazkach ropotwórczych należy wspomnieć o laseczniku zielonej ropy (Bacil-lus pyocyaneus).

Ma on postać maleńkiej laseczki, z końcami zaokrąglonymi, ruchomej (jedna rzęska), zarodników nie tworzy, barwi się zwykłymi barwnikami lecz nie według metody Gram’a.

Rośnie dobrze na wszystkich podłożach, zabarwiając je na zielono, żelatynę rozrzedza.

Jeżeli on wywołuje ropienie, ropa jest zabarwiona na zielono.

13) Influenzę wywołuje zarazek w postaci maleńkiej krótkiej laseczki. Barwi się on trudno zwykłymi barwnikami, nie barwi się według metody Gram’a, zarodników nie tworzy. Rośnie na agarze ze krwią. Zaraza szerzy się przez powietrze, do którego dostaje się z wydzieliną przy kaszlu chorego.

Chory uskarża się na ból głowy, łamanie w kościach, ciepłota ciała podniesiona, katar nosa, kaszel.

Niekiedy jako powikłanie występuje zapalenie płuc kataralne, groźne w swe następstwa dla starców i dzieci.

14) Koklusz (Tussis convulsiva) wywołuje zarazek w postaci małej laseczki — Bacillus per-tussis. Zarazek ten barwi się trudno, nię barwi się według metody Gram’a, rośnie na agarze ze krwią.

Koklusz jest chorobą dzieci, udziela się przez powietrze, w którem mogą być zawieszone czą-

steczki plwociny z zarazkami, wydzielanymi przy kaszlu chorego.

U chorych dzieci kaszel występuje napadami, doprowadzającymi dziecko do wymiotów. Izolacja odgrywa rolę środka zapobiegającego.

Po chorobie dziecko powinno być izolowane przez 2 tygodnie.

15) Ospa (Variola) rozpoczyna się dreszczami, bólem głowy, ciepłota ciała podnosi się do 39° C.—40° C. Po 3—4 dniach choroby ciało pokrywa się wysypką w postaci plam wyraźnych, ograniczonych (papulae), wtedy zwykle ciepłota ciała obniża się. Po środku papulae daje się zauważyć pęcherzyk, stopniowo powiększający się, z mętną zawartością, nosi on wtedy nazwę pustulae. Ciepłota ciała w tym okresie ponownie się podnosi, pęcherzyki pękają, tworzą się strupy, pod którymi wytwarzają się owrzodzenia, pozostawiające po zagojeniu blizny.

Ciepłota obniża się i chory zaczyna wracać do stanu normalnego.

Zarazek ospy jest nam nieznany, choroba należy do bardzo udzielającej się. Zdrowi ludzie, stykający się z chorym na ospę, winni być izolowani w przeciągu 14 dni.

Dawniej ospa przybierała charakter epidemiczny, znacząc swe szlaki licznemi ofiarami.

Obecnie mamy możność szczepić się ochronnie. Jenner w r. 1796 zauważył, że u dójek, dojących krowy, u których na wymionach były krosty, przypominające pustulae, na palcach występowały takież krosty, przechodzące w pustulae. Dójki te nie zapadały na ospę nawet podczas epidemji.

Przy dalszem badaniu tego zjawiska okazało się, że zarazek ospy, zawarty w pęcherzyku w zawartości ropnej, i do tej pory nam nieznany, przeprowadzony przez ustrój krowy albo cielęcia, słabnie i jest tylko w stanie na miejscu zaszczepienia u człowieka wywołać papulę i pustulę, a następnie strupy, pod nimi owrzodzenia, po zagojeniu których pozostają blizny.

Ciepłota ciała w przeciągu tego czasu może być nieco podniesiona. Ustrój ludzki w ten sposób staje się odpornym i nie zaraża się ospą (są wyjątki lecz względnie bardzo rzadkie).

Obecnie szczepienia ochronne (vaccinatio), wprowadzone są przymusowo we wszystkich krajach.

Ospę szczepią cielętom na brzuchu. Strupy i limfę zbierają w odpowiedni sposób i przesyłają jako materjał szczepienny.

Zwykle po zaszczepieniu na ręku 4-go dnia występuje papula, 6-go pustula, a w 2-gim tygodniu po szczepieniu pod strupem mamy gotową bliznę. Szczepienia (revaccinatio) należy powtarzać co 7 lat. Dawniejsze szczepienia ospy ropą z pęcherzyków u człowieka zostało zaniechane, w ten sposób można przeszczepić gruźlicę i syfilis.

Ze względu na zaraźliwość chory na ospę powinien być albo odesłany do szpitala, albo odosobniony.

Po chorobie obowiązkowe odkażanie wszystkiego, co miało styczność z chorym, i pomieszczenia.

Leczenie — podtrzymywanie sił chorego, i działalności serca, djeta, przewietrzanie pokoju i stosowanie maści ze środkami odkażającymi na twarz.

16) Ospa wietrzna (Varicella) przebiega u ludzi bardzo łagodnie, leczenie jest zbyteczne. Na ciele chorego gdzieniegdzie występują papu-lae, pustulae, które szybko przysychają, nie zostawiając po sobie śladów. Zarazek również jest nieznany, ma skłonność do szerzenia się.

Chory po chorobie do trzech tygodni powinien być odosobniony.

17) Odra (Morbilli), jest chorobą wieku dziecięcego, rozpoczyna się gorączką, przekrwieniem błony śluzowej, powiek, kaszlem i katarem nosa. Po 3 dniach występuje prawie na całem ciele wysypka w postaci wyraźnych plam, mniejszych lub większych. Po upływie następnych 3 dni wysypka blednie, gorączka się obniża, skóra zaś zaczyna się łuszczyć. Odra leczenia nie wymaga, dziecko należy trzymać w łóżku, odosobnić i zachować djetę, można stosować środki wykrztuśne. Odra jest bardzo udzielająca się, okres wylęgowy trwa około 2 tygodni. Zarazek nie jest nam znany. Po skończonej chorobie należy zastosować odkażenie pomieszczenia, a po 4 tygodniach chore dziecko może być złączone ze zdrowemi.

18) Różyczka (Rubeola) jest chorobą wieku dziecięcego. Na ciele dziecka występuje wysypka podobna do odrowej, dziecko zwykle nie gorączkuje, choroba przechodzi w 3—4 dni bez leczenia. Różyczka udziela się łatwo, zarazek nie jest nam znany.

Odosobnienie dziecka po chorobie trwać winno 2 tygodnie.

19) Płonica (Scarlatina) jest chorobą przeważnie wieku dziecięcego. Rozpoczyna się silną gorączką, wymiotami i bólem gardła przy połykaniu. Łącznice oczów przekrwione. Na 2-gi dzień występuje wysypka delikatna, zlewająca się. W gardle naloty przeważnie na migdałkach (angina scarlatinosa), której towarzyszy silne obrzmienie gruczołów podszczękowych. Po 4 dniach ciepłota ciała obniża się, wysypka blednie, łuszczy się i chory wraca do stanu normalnego.

Taki przebieg bywa względnie rzadko. Płonica należy do chorób o przebiegu ciężkim. Groźną jest nie sama choroba, lecz powikłania ze strony ucha, płuc i nerek.

Odsetka śmiertelności przy tej chorobie dosięga 15 — 30 — 50%

Płonica należy do chorób bardzo zaraźliwych, okres wylęgowy trwa kilka dni (do 8 dni).

Zarys bakter. 4

Zarazek jest nieznany, prawdopodobnie jest nim streptococcus conglomeratus.

Dziecko chore niezwłocznie powinno być odosobnione, pokój przewietrzany, djeta ścisła, przeważnie mleczna. Schematycznie leczyć płonicę nie można, leczenie jest w zależności od stanu chorego i porażonych narządów.

W przypadkach ciężkich można stosować surowicę z koni, uodparnianych hodowlami Streptococcus conglomeratus w ilości 50 ctm.

Zapobiegawczo mogą być stosowane szczepionki ze Streptococcus conglomeratus.

Po ukończeniu choroby należy pomieszczenie, pościel i t. d. odkazić.

Chore dziecko dopiero po 6 tygodniach może być złączone ze zdrowemi.

20) Świnka (Parotitis) należy do chorób bardzo zaraźliwych, zarazek jest nam nieznany. Choroba rozpoczyna się niewielką gorączką, obrzmieniem gruczołów przyusznych. Choroba trwa 7 do 14 dni.

Leczenie: T-ra jodi zewnątrz i owijanie watą porażonych gruczołów.

21) Zapalenie opon mózgowych (Menin-gitis cerebro-spinalis epidemica), wywołuje zarazek w postaci maleńkiego diplokoka (menin-gococcus intracellularis), przypominającego gono-koka.

Barwi się on dobrze zwykłymi barwnikami, nie barwi się według metody Gram’a i rośnie na wszystkich podłożach. Sposób szerzenia się zarazy jest nam nieznany.

Choroba rozpoczyna się gwałtownie, silną gorączką, bólem głowy, wymiotami i utratą przytomności. Następnie występują drgawki, ból w lędźwiach, sztywność karku i upadek działalności serca. Przebieg choroby ciężki, często kończy się śmiercią.

Leczenie—lód na głowę, środki czyszczące i podniecające.

22) Malarja—zimnica (Febris intermittens). Pasorzyt wywołujący malarję nosi nazwę plasmo-dium malariae, zaliczać go należy do najprostszych pierwotniaków. Znajdujemy go we krwi człowieka w czerwonych ciałkach krwi, w których przedstawia się początkowo, w postaci małego pierścienia. W miarę rozwoju pasorzyt wypełnia całe czerwone ciałko krwi, niszczy go, a hemoglobinę przerabia na czarny barwnik me-laninę, który możemy widzieć w samym pasorzy-cie w postaci czarnych ziarenek. Pasorzyt w tym okresie przybiera postać pełzaka, i wypełnia całe czerwone ciałko krwi. W tej fazie rozwoju plas-modium dzieli się na części t. zw. zarodniki, które, uwalniając się ze zniszczonego czerwonego ciałka krwi, dostają się do osocza krwi, a z osocza przenikają w świeże czerwone ciałka krwi, rozmnażając się w wyżej opisany sposób, ziarnka zaś melaniny, uwolnione przy podziale pasorzyta, zostają pochłonięte przez białe ciałka krwi. Wyżej opisany sposób rozmnażania się plasmodium malariae w ustroju ludzkim jest bezpłciowy.

Chorobie, jak nam wiadomo, towarzyszą napady silnych dreszczy, podwyższenie ciepłoty ciała, poty, a z objektywnych zmian powiększenie śledziony. Subjektywne objawy występują perjodycznie co 2-gi, 3-ci dzień.

W przerwach pomiędzy napadami ciepłota ciała obniża się i chory czuje się względnie dobrze. Napady takie, powtarzając się w przeciągu całych tygodni, wyniszczają ustrój, doprowadzając go niekiedy do śmierci. W strefach gorących malarja przebiega złośliwie, W przypadkach przewlekłych malarji we krwi człowieka tworzą się męzkie i żeńskie płciowe twory t. zw. gamety. Zapłodnienie żeńskich gamet ma miejsce w ustroju komara z rodzaju Anopheles, zarażonego krwią chorego. Męzkie gamety wypuszczają biczyki, które przenikają w ciało żeńskich gamet i zapła-dniają je.

Zapłodnione żeńskie gamety w ściance żołądka komara otorbiają się, tworząc oocystę, która powiększa się i w pewnej fazie rozwoju rozpada się na na dużą ilość (do 10.000) tworów w postaci sierpa t. zw. sporozoitów.

Twory te przez naczynia chłonne roznoszone są po całem ciele komara i dostają się do ślinianek.

Przy ukąszeniu przez komara (kąsają tylko samice) sporozoity dostają się do krwi człowieka,

gdzie w czerwonych ciałkach krwi rozmnażają się bezpłciowo, wywołując chorobę.

Okres wylęgowy trwa około 2 tygodni.

Malarję leczymy skutecznie chininą i preparatami arszeniku.

Miejscowości błotniste są gniazdami malaryi.

W celu zmniejszenia malaryi należy biota osuszać oraz na powierzchni wód stojących wylewać naftę. W ten sposób nie pozwalamy rozmnażać się komarom, niszcząc ich larwy. Siatki w oknach zabezpieczają mieszkania od komarów, a olejek goździkowy chroni skórę od ukąszeń przez komary.

Obecnie rozróżniamy 3 odmiany pasorzyta: plasmodium febris tertianae, ąuartanae i ma-lariae perniclosae. Co się zaś tyczy febris intermittens ąuotidiana, jest ona w zależności od skombinowania 2 pokoleń pasorzyta malariae tertianae, albo 3 pokoleń malariae ąuartanae, spowodowanych przez ukąszenia przez komary.

23) Wodowstręt — wścieklizna, Lyssa hu-muna — Hydropliobia jest chorobą zakaźną. Zarazek wścieklizny nie jest nam znany, prawdopodobnie są nim t. zw. ciałka Negri’ego, które znajdujemy w komórkach nerwowych przy od-powiedniem barwieniu. Wścieklizna szerzy się jedynie przez ukąszenie przez zwierzęta wściekłe. Zarazek, dostawszy się do ustroju człowieka albo zwierzęcia, rozwija się w tkance nerwowej. Przez nerwy obwodowe dostaje się on do mózgu i mlecza pacierzowego, wywołując gwałtowną albo porażenną postać wścieklizny.

Okres wylęgowy trwa od 2 tygodni do roku, zwykle 2—3 miesiące, czego wytłomaczyć naukowo nie możemy. Ranka po ukąszeniu zagaja się, a z chwilą wybuchu choroby człowiek uskarża się na bardzo dotkliwy ból w miejscu ukąszenia, który promieniuje wzdłuż najbliższego nerwu, prawie że jednocześnie coś odrzuca człowieka od wody, chory nie może się umyć, napić się i t. d. Widok wody, przeciągi, wywołują silne skurcze mięśni krtaniowych, chory uczuwa wtedy brak tchu, a na twarzy maluje się przestrach. Napady te szybko przechodzą, lecz często się powtarzają. Chory niespokojny, krzyczy, rzuca się na otaczających, a nawet ma chęć kąsania.

Na 2—3 dzień choroby występują porażenia kończyn dolnych, następnie górnych, ogólny upadek sił i śmierć, wskutek paraliżu serca. Choroba nie trwa dłużej nad 7 dni. Podczas choroby człowiek pić i jeść nie może, zaledwie z trudnością przełyka stale pokarmy; moczu i kału nie oddaje. Dość częstym objawem jest pieczenie w okolicy żołądka i ślinotok bardzo obfity. Przebieg choroby jest straszny i dlatego tak się ludzie obawiają wścieklizny. Zarazek wścieklizny, jak zaznaczałem, gnieździ się w nerwach, mózgu i mleczu pacierzowym, również znajdujemy go w śliniankach. Ślina zatem jest

Zaraźliwą. Przy doglądaniu chorego należy wystrzegać się, ażeby ślina człowieka chorego nie dostała się do świeżych, nawet bardzo drobnych ranek na skórze, również nie należy całować chorego w usta.

Po śmierci pościel, bieliznę i ubranie należy wyprać w gorącej wodzie, albo rozwiesić na słońcu.

Zarazek jest bardzo niewytrzymały, szybko ginie, nawet promienie słońca zabijają go w przeciągu kilku godzin.

Ponieważ wścieklizna przekazuje się jedynie przez ukąszenie przez zwierzęta wściekłe, mogła by ona zniknąć z horyzontu, gdyby względem psów zastosowane były pewne przepisy, ograniczające ich ruchy.

Leczyć wścieklizny nie umiemy, człowiek albo zwierzę z chwilą wybuchu choroby skazany jest na nieodwołalną śmierć. Możemy jednak ochronnie szczepić ludzi pokąsanych przez zwierzęta wściekłe według metody Pasteur’a. W tym celu zarazek wścieklizny (mózg zwierzęcia wściekłego) szczepimy królikom, wstrzykując mleczan-kę z mózgu królikowi pod oponę. Następnie przeszczepiając zarazek wścieklizny z królika na królika, dochodzimy do tego, że króliki będą nam padały 8—9 dnia, podczas gdy początkowo padają w końcu 3-go tygodnia.

Mlecze pacierzowe z takich królików używamy jako lecznicze, przygotowując z nich mle-czanki w fizjologicznym rozczynie soli (0,7%) dla wstrzykiwań podskórnych człowiekowi. Mlecze takie, wyjęte z królików padłych, suszymy w wyjałowionych kolbach nad wodanem potasu (KHO). Leczenie rozpoczynamy od wstrzykiwań 2 razy dziennie mleczanek z 8-dniowych rdzeni, stopniowo przechodząc do 1-dniowych. Leczenie trwa od 2 do 4 tygodni, w zależności od miejsca ukąszenia.

Ukąszenia w twarz i ręce należy uważać za poważniejsze.

Wstrzykując mleczanki z rdzeni królików, wprowadzamy zarazek wścieklizny t. zw. jad stały do ustroju człowieka. Jest on odnośnie do ustroju człowieka osłabiony w swem działaniu i dlatego działa ochronnie, a nie zabójczo.

Metoda Pasteur’a daje jednak pomimo leczenia 0,1% śmiertelności, podczas gdy bez leczenia odsetka śmiertelności wynosi 10—12% z pokąsanych przez zwierzęta wściekłe.

24) Choroby weneryczne.

Do tych chorób należą: rzerzączka (gon-norrhoea), szankier miękki (ulcus molle) i szankier twardy albo syfilis (ulcus durum, lues). Człowiek jest roznosicielem tych chorób, po za ustrojem ludzkim zarazków, wywołujących te choroby, my nie znajdujemy.

1) Rzerzączka umiejscawia się na błonie śluzowej kanału moczowego. Sprawę chorobową wywołują gonokoki zarazki w postaci diploko-ków z jednej strony spłaszczonych. Barwią się one dobrze zwykłymi, anilinowymi barwnikami, według metody Gram’a nie barwią się, zarodników nie tworzą. Rosną one na surowicy. Znajdujemy je w wydzielinie ropnej nie tylko pomiędzy ciałkami ropnemi, lecz i w samych ciałkach. Ropa zatem jest zaraźliwa i będąc przeniesiona na błony śluzowe, np. powiek, wywołuje zakażenie. Okres wylęgowy trwa 3 do 10 dni. Błony śluzowe kanału moczowego silnie obrzmiewają, wskutek czego zwężają światło kanału, oddawanie moczu jest utrudnione i połączone z bólem. Z kanału moczowego wydziela się wydzielina ropna. Zwykle cierpieniu temu towarzyszy obrzęk gruczołów pachwinowych.

Leczenie polega na zastrzykiwaniu do kanału moczowego rozczynów odkażających — azotanu srebra (0,5%)» protargolu (0,5—1%), nadmanganianu potasu (0,03—0,05%), a dla uśmierzenia bólów przy oddawaniu moczu czopki z Extr. Belladonnae. Rzerzączka leczy się trudno i przechodzi w stan przewlekły, doprowadzając niekiedy do zwężenia kanału moczowego.

Wydzielina ropna oraz bielizna, powalana tą wydzieliną, winny być starannie odkażane ze względu na jej zaraźliwość.

Jako powikłanie występują: 1) zapalenie błony śluzowej pęcherza (cystitis gonorrhoica), chory oddaje często mocz, mocz mętny, zawiera ciałka ropne, oddawaniu moczu zwykle towarzyszą silne bóle.

2) Zapalenia jąder i przyjądrzy, jajników i t. d. (orchitis, epididymitis, oophoritis) i t. d.

2) Szankier miękki (Ulcus molle) przedstawia się w postaci owrzodzenia na skórze albo na błonach śluzowych narządów płciowych. Brzegi owrzodzenia nierówne, wzniesione, jakby poderwane. Dno również nierówne, pokryte żółto-szarym nalotem z trudnością się oddzielającym. Owrzodzenie bolesne. Cierpieniu temu towarzyszy zapalenie gruczołów pachwinowych z przejściem w ropienie (buboinguinalis). Wydzielina z owrzodzenia bardzo zaraźliwa, wywołuje zakażenie, dostawszy się do ranek na skórze lub błonie śluzowej, znajdujemy w niej laseczniki Du-crey’a-Unn’y. Długość zarazka bywa różna, końce zaokrąglone, nie jest obdarzony ruchem, zarodników nie tworzy. Barwi się dobrze zwykłymi barwnikami anilinowymi, metodą Gram'a nie zabarwia się, rośnie na agarze ze krwią w postaci ciemno-szarych kolonij.

Okres wylęgowy trwa 3 dni.

Leczenie polega na przemywaniu owrzodzenia rozczynami odkażającymi (2% kwas karbolowy, P/oo sublimat, 4% kwas borny) i na zastosowaniu opatrunków.

3) Szankier twardy albo syfilis (Ulcus durum vel lues) bywa nabyty, albo odziedziczony

Zakażenie ma miejsce, jeżeli wydzielina z owrzodzenia albo krew syfilityka dostaje się do ranek na skórze lub na błonach śluzowych. Zwykle zaraża się człowiek od człowieka, dotkniętego syfilisem, przy bliższem pożyciu, można się również zarazić przez pocałunki, a nawet jedząc z jednego naczynia. Bardzo często mamki chore zarażają dzieci, które karmią swą piersią. Właściwie mleko mamki i ślina, nie są zaraźliwe, musi się do nich dostać zarazek, który nosi nazwę spiryllum pallida. Przedstawia się on w postaci długiej laseczki z równomiernemi zgięciami. Rozmnaża się on przez rozczepianie się w kierunku podłużnym, barwi się trudno. Spirylle możemy uwidocznić, posiłkując się tuszem Bur-re’go.

Wydzielinę z owrzodzenia miesza się z tuszem i rozmazuje się na szkiełku pokrywkowem cienką warstwą.

Spirylle występują bardzo wyraźnie (na tle czarnem jasne spirylle). Otrzymanie hodowli sztucznych jest bardzo trudne, można je hodować na surowicy końskiej (ściętej) bez dostępu powietrza. Po przebyciu syfilisu człowiek staje się odpornym na powtórne zarażenie się.

Okres wylęgowy trwa 2—3 tygodnie. Na miejscu zakażenia występuje owrzodzenie stwardniałe. Brzegi owrzodzenia równe, płaskie, dno gładkie, połyskujące, pokryte nieznaczną przezroczystą wydzieliną zawierającą spirylle. Owrzodzenie mebolesne, goi się w przeciągu kilku tygodni, pozostawiając na tem miejscu stwardnienie wielkości ziarnka grochu szablastego, które wyczuwamy nawet po upływie kilku miesięcy i później.

Sąsiednie gruczoły chłonne (na szyi, pod pachą, w pachwinie i t. d.) obrzmiałe, twarde, niebolesne, do ropienia ich zwykle nie dochodzi.

Po 9 —10 tygodniach od cnwili zarażenia się występuje na skórze i błonach śluzowych wysypka w postaci dość wyniosłych plam, nie zlewających się.

Niekiedy mają one wygląd ograniczonych nacieczeń na skórze (papulae), a na błonach śluzowych takie same nacieczenia z wydzieliną su-rowiczo-śluzową, nazywamy lepieżami płaskiemi (condylomata piana) (drugi okres syfilisu).

Zwykle w tym okresie chorzy gorączkują, chudną, czują się bardzo osłabionymi.

Włosy na głowie i na brwiach bardzo często wypadają, głos staje się ochrypłym i t. d.

W 3-cim okresie syfilisu występują t. zw. gummaty na skórze, błonach śluzowych i w wewnętrznych narządach (mózgu, płucach, wątrobie i t. d.). Są to twory dosięgające niekiedy wielkości orzecha włoskiego.

Wywołują one powikłania ciężkie w zależności od miejsca i narządu, w którem się rozwijają, przyspieszając nawet śmierć. Gummaty z biegiem czasu miękną i dają duże owrzodzę-nia. Gummaty występują w różnym okresie czasu, od chwili zarażenia się upływają niekiedy całe lata, mogą i nie wystąpić.

Odkażać należy wszystko to, co mogło być powalane wydzieliną z owrzodzeń pierwotnych i lepieży lub krwią, w której również mogą być spirylle.

Leczenie. — Owrzodzenia leczymy środkami odkażąjącymi i opatrunkami. Następnie stosujemy wstrzykiwania preparatów rtęciowych, albo wcierania w skórę maści rtęciowej (szaru-chy) w różne okolice ciała. Tego rodzaju zabiegi lecznicze stosujemy przynajmniej w przeciągu 2 lat z pewnemi przerwami. W przerwach dajemy jodek potasu.

25) Zapalenia i ropienia (Phlegmone). Przy wszelkich sprawach zapalnych naszego ciała spotykamy się z następującemi objawami:

1) Zaczerwienienie ucząstku zapalnego wskutek rozszerzenia naczyń krwionośnych i dopływu krwi.

2) Podwyższenie ciepłoty w danym ucząstku ciała wskutek dopływu krwi.

3) Nacieczenie tkanek. Wskutek rozszerzenia naczyń krwionośnych, krew płynie wolniej, białe ciałka krwi i osocze krwi przedostają się przez ścianki naczyń włoskowatych do tkanek i powodują ich nacieczenie. Nagromadzenie białych ciałek krwi i osocza w tkankach nazewnątrz naczyń krwionośnych nazywamy przesiękiem, a w sprawach ropnych wysiękiem.

4) Wysięk, nagromadzając się w tkankach, uciska na czuciowe gałązki nerwów i powoduje ból w zapalnym ucząstku ciała. Jeżeli wysięk dość znaczny, może on uciskać naczynia krwionośne, wtedy dany ucząstek naszego ciała, otrzymując krew w ilości niedostatecznej, podlega zgorzeli. Jeżeli zaś to się tyczy narządu wewnętrznego, występują zaburzenia w jego czynnościach.

Sprawy zapalne wywołują:

a) Czynniki mechaniczne — uraz, rany.

b) Czynniki termiczne — oparzenia, odmrożenia.

c) Czynniki chemiczne — kwasy mineralne.

Z wyżej podanych powodów na ciele na-szem wytwarzają się uszkodzenia, przez które jak przez wrota przedostają się zarazki najczęściej ropotwórcze — streptococcus, staphylococ-cus, bacillus pyocyaneus i t. d., szybko się rozmnażają, wydzielają jady i wywołują tę lub inną chorobę zakaźną.

Przebieg spraw zapalnych bywa ostry lub przewlekły. Ostre zapalenia mogą się rozejść — wysięk się wsysa przez naczynia chłonne, ból, zaczerwienienie i podwyższenie ciepłoty nikną; objawy zaś przy sprawach zapalnych przewie-kłych nie występują tak wyraźnie, a nawet niektórych może nie być.

Jeżeli sprawy zapalne nie rozchodzą się, przechodzą w ropienie. Ropienia mogą być albo rozlane (phlegmone), albo ograniczone, noszą wtedy nazwę ropnia (abscessus).

Przy Topieniach wyczuwamy zwykle chel-botanie ropy.

Przy zapaleniach ostrych znajdujemy ropę gęstą, barwy żółtej; przy przewlekłych ■— ropa jest płynna, barwy szarej, cuchnąca.

Po przecięciu ropnie szybko się goją. Wewnątrzna powierzchnia ropnia pokrywa się ziarniną, z której tworzą się włókna, a z nich blizny. Przy sprawach zapalnych, przewlekłych, ropa wskutek swej ciężkości może opadać, tworzyć w tkankach długie kanały i wydzielać się nazewnątrz przez t. zw. przetoki. Przez przetoki ropa może się wydzielać w przeciągu nawet lat. Sprawy zapalne ostre mogą się kończyć:

1) Zupełnem wyzdrowieniem, nacieczenie zaś tkanek znika z biegiem czasu.

2) Przejściem w ropienie i owrzodzenie, które się goją, pozostawiając na tern miejscu bliznę.

3) Zgorzelą tkanek, które ciemnieją, a nawet przybierają barwę czarną.

Tkanki podległe zgorzeli odgraniczają się od tkanek zdrowych linją t. zw. demarkacyjną i stopniowo się oddzielają od tkanek zdrowych.

Zgorzel tkanek może wywołać albo ropnicę albo posocznicę.

Przy ropnicy (Pyaemia) zarazki dostają się do krwi i są roznoszone po całym ustroju.

Chory gorączkuje, uskarża sią na silne dreszcze, po których zwykle występuje podniesienie ciepłoty ciała. Stan taki trwa całemi tygodniami. W ustroju ludzkim w różnych jego częściach, lub narządach mogą się tworzyć ropnie t. zw. przerzutowe — w płucach, wątrobie, mózgu, stawach i t. d.

Przy posocznicy (septicaemia) do naczyń krwionośnych również dostają sią zarazki. Szybko się one rozmnażają we krwi, wydzielają jady, które wsysając się, zatruwają ustrój.

Posocznica wywołuje stan daleko cięższy w porównaniu z ropnicą. Napadów dreszczy nie mamy, natomiast ciepłota ciała stale jest wysoka, chory traci przytomność, często bywają rozwolnienia, upadek sił i śmierć.

Leczenie spraw zapalnych:

1) Chłodne okłady albo pęcherz z lodem. Zabiegi te powodują zwężenie naczyń krwionośnych, dopływ krwi jest mniejszy, obrzęk, ból i przekrwienie zmniejszają się.

2) Nie zawsze jednak działają one skutecznie, więcej celowymi są okłady ciepłe. Prawda, dopływ krwi w tych warunkach się zwiększa, lecz również się zwiększaw sysanie wysięków albo przyśpiesza się zropienie.

3) W celu zmniejszenia napięcia tkanek wskutek wysięku robimy nacięcia tkanek (scari-ficatiG) albo cięcie (incisio) głębokie jeszcze przed wytworzeniem się ropy i w ten sposób unikamy zgorzeli tkanek.

4) Sprawy zapalne przewlekle leczymy za pomocą masażu, który sprzyja wessaniu się wysięków, również ze skutkiem stosujemy smarowanie Tra Jodi, wizykatorje, gorczycę, przypalania Paquelin’em, wcierania szaruchy (maści rtęciowej).

Z chwilą przejścia spraw zapalnych w ropienie robimy cięcie, ropę wypuszczamy, przemywamy i nakładamy opatrunek.

Przy gojeniu ran do przemywania posiłkujemy się środkami odkażającymi: 2— 5% roz-czyn kwasu karbolowego, l°/₀₀ sublimatu, 2—4% rozczyn kwasu bornego, 1%₀ rozczyn tymolu z dodatkiem 10 części alkoholu i 20 cz. gliceryny, ^l/_s % rozczyn kwasu salicylowego i rozczyn jodyny.

Przy gojeniu ran ropa nie może się zatrzymywać, a powinna być usuwana.

W tym celu posiłkujemy się przy opatrywaniu ran gazą wyjałowioną i watą hygrosko-pijną wyjałowioną. Watę zwyczajną kładziemy zwykle zwierzchu.

Rodzaje gazy opatrunkowej są następujące: jodoformowa, sublimatowa, karbolowa i salicylowa.

Watę hygroskopijną możemy zamienić przez ligninę fwatę drzewną). Z ran głębokich ropę wydobywamy za pomocą rurek kauczukowych t. zw. drenów, albo za pomocą gazy, kilkakrotnie złożonej (zawłoki).

W celu wyjałowienia pola operacji powierzchnię ciała smarujemy T-ra Jodi, a narzędzia wyjaławiamy, gotując je w wodzie z dodatkiem sody. Operator zaś i jego pomocnicy myją ręce mydłem i szczotką, sublimatem i spirytusem w celu wyjałowienia ich.

W praktyce chirurgicznej spotykamy się z różnemi sprawami zapalnemi, wywoływanemi przez zarazki.

1) Wrzodzianka (Furunculus) jest to zapalenie gruczołu łojowego lub potowego w skórze. Zapalenie tych gruczołów wywołują gron-kowce lub paciorkowce.

2) Zapalenia okostny lub szpiku kostnego (periostitis vel osteomyelitis). Przebieg tych spraw bywa ostry lub przewlekły, wywoływać je mogą najróżnorodniejsze zarazki, najczęściej ropo-twórcze.

3) Zapalenia stawów (Arthritis). Bywają ostre lub przewlekłe, wywołują je zarazki ropo-twórcze, lasecznik gruźlicy i inne.

ERRATA.

Na str. 64, wiersz 2 od dołu, zamiast: zwiększaw sysanie

yiersz 2 od dołu, zamiast: zwięki powinno być: zwiększa wsysanie

TREŚĆ.

Str.

A. CZĘŚĆ OGÓLNA......3

I. Morfologia bakteryj...........3

Budowa bakteryj...........3

Rozmnażanie się bakteryj........4

Tworzenie się zarodników........4

Ruch bakteryj.............5