15384 skanuj0096

182 Słowotwórstwo

Wprawdzie doba nowopołska ma takie wyrazy, jak przywódca obrońca oprawca zabójca mówca marnotrawca świętokradca uchodźca wychodźca wyborca radca zdrajca kierowca wytwórca krwiodawca, przecież brak przytoczonych powyżej przykładów i wielu innych w zasobach dzisiejszych dowodzi, że się'zakres żywotności tej formacji zacieśni!.

Co prawda, należy się liczyć z tym, że M"iele rzeczowników na -acz i -co nie było znanych' językowi potocznemu, a znalazło się w starych słownikach jako sztuczne, nowotwory', spełniając rolę rodzimego odpowiednika wyrazów obcych.

Skurczył się z biegiem czasu bogaty zasób rzeczowników z przyrostkiem -er doby staro- i średniopolskioj, np. gędziec igrzec tworzec żyrzec piszczeć wieszczce żniec roztrndziec 'pośrednik’ skrzypiec 'grający na flecie bliżniec mtodziec ubrańiec 'kto ubiera’ umarlec winowaciec toschowaniec 'swojski’ wyleganiec 'nieprawego łoża’ znaniec lulościieiec pirzwieniec łysieć pirworodzeniec zakupicnicc poddanicc wy pęd żeniec pożegnaniec pokara-niec powolaniec poimanirc pokryciec 'obłudny’ burzlimec chudziee chytrzeć ciekawiec Uciec ozięblcc rozesłania■ 'apostoł’ zawiłalec 'przychodzień’ żwa-wiec.

Do w. XIX były w użyciu liczne wyrazy z przyrostkiem -ek nazywające czynność, up. docinek nazierck odpadek odrobek odslępck podkładek podpitek pomieszek przekradek przemianek przepadek przestanek przypadek przypisek przytułek wniosek wydarlek wyjątek wypadek zaczepek zasiłek zbytek. (łzęść tych wyrazów w ogóle wyszła z obiegu, w innych nastąpiło na przełomie doby średnio- i nowopolskiej przeobrażenie funkcji -ek, nazywa bowiem nie czynność, ale jej wytwór, np. od-padek to nie-'odpadanie’, ale 'to, co odpada’; jako fonnant nazwy czynności służy raczej -k(a).

Zacieśnił się zasób wyrazów z forrnantem -nik ogromnie używanym w dobie staro- i średniopolskioj. Były tu przede wszystkim przeliczne nazwy zawodowe, np. paśnik rtuhiik Świątnik chłebnik kaletnik kalcndarznik kamiennik kobiernik kołpacznik kordelaśnik ksiąinik łódnik papiernik owoc-' nik pierściennik pierożnik przełącznik przyłbicznik puklerznik tarcznik trąb-nik. Zaginęły te wy razy ze zniknięciem odnośnych gałęzi rzemiosła z powodu już to wyjścia z użycia samych przedmiotów lub też fabryczuoj ich produkcji; byłby to ciekawy przykład wpływu techniki na zasób słowotwórczy i leksykalny. Być może. że ta okoliczność zaważyła na losie całej formacji na -nik także z innym znaczeniem, których olbrzymia większość wyszła z użycia, np. czestnik 'dygnitarz’, głotenik 'zabójca',gniezdnik'tego samego gniazda’, guślnik, klenolnik 'tego samego herbu’, klodnik ‘więzień’, nasilnik 'gwałciciel’, opiekadlnik 'opiekun’,płemiennik'krewny’, spomdcnik, stradnik 'będący w niedostatku’, śmietnik 'nierządnik’, usilnik 'prześladowca’, bożnik 'deista’, kradzieinik 'złodziej’, nocnik 'włóczący się po nocy’, ponocnik 'dokazujący nocą’, ślubnik 'kto ślub uczynił’.

Pouczającym przykładom wczesnego zaniku jodnoj z funkcji znaczonio-twórczych jest formant -ic(a) zc znaczeniom pomniejszającym. Tylko w dobie staropolskiej spotykamy wyrazy typu barwica ‘szminka’ mączyca 'mączka do różu i bielidla jastkolica przepierzy ca wiewierzyca nic ni ca sludnica zaponica ptaszyca głowica żupica. Czyść tych wyrazów wyszła z użycia, pozostało nie. nasuwają myśli o przedmiotach małych, drobnych.

•Szerszy zasięg zastosowania miał formant -isl(y), np. płodzisty uroczysty ‘coroczny’ proch nisty uszysty zaimzysty blocisiy dolisty kolisty kłosisty zębisty br wisty dzi uni wisty okazu listy zamoiysty otworzysty. 2 biegiem czasu żywotność przyrostka słabnie.

To były przykłady obumierania formacji znamiennych pewnymi for mantami, zmniejszania się ich produktywności. Wypadki odwrotnego rozwoju można zauważyć przede wszystkim w dwu zakresach: w języku artystycznym i w języku technicznym, W pierwszym idzie o odnowę słownictwa, o podziałanie na wrażliwość odbiorcy niepowszedniością wyrazu; w drugim dąży się do zaspokojenia rosnących z rozwojem techniki potrzeb komunikatywnych.

W języku artystycznym spotykamy wyrazy z formautami

-ość, np. sobolowość Żer, pomstliwość pochulliwość rozchwiejnośó przy mil ność. samo&ć Ber, przegibność żywiczność Staff, świetlność rtęci-stość Tu w, wojenkowalośó lśniącość odmieńcowość opętaność wojackośó inność rozkoszliwość patrzność Zeg;

-izna-yzna, np. tkliwizna bohaterszezyzna Żer, zatęchlizna wąllizna hardzizna Ber, bosizna plowizna szalenizna Zeg;

•siwo, np. nicdówarzriistwo okropieństwo odludziwo pomazaństwo zaco-fańslwo hulajdnszslwo Zeg;

-i (-y), np. belzebubi Żer, winobrańczy Ber, mędrczy niedowiarczy zuchwalczy Staff;

-ny, np. zofijny wy wiły ny Żer, glaźny uluy Staff, gęstwinny głębinny, rozdzwonny rozgwiezdny Tuw. piosenny piołun ny jaskinny Zeg;

•isty, np. blednisty chłód nisty łamisty wy soczysty zgrabnisiy bielisty szero-czysty cieplisty miodnisly pagór czy sty Zeg.

Tc osobliwe zastosowania formantów' mają jednak cłuirakter raczej wyjątkowy, odosobniony i nie wchodzą na stałe do słownictwa języka ogólnego.

Więcej trwałości, choć przeważnie tylko w ograniczonym, zamkniętym kręgu zawodowców, mają nowo użycia formantów ]Hv.yrostkowych w wyrazach technicznych. Znów poprzestaniemy na kilku przykładach for-mant ów,:

-acz. np. bcllacz b i jar i dlubacz dodawać z doby warz dokrawacz domykacz doproteadzacz dostrzcgacz drapacz drgacz kowacz krajacz;