15692 P1120676 resize

ogrodu". odpowiednio pnetruuforroow-anji w duchu metodologii znamiennej dla dmiepACfO sposobu myślenia, stać się może wskazówką, ułatwiającą wspdlc7rsną inaapretację cmentarzy. Niezbędna ty I ko jest zasada. stanowiąca

0    tym. że na znaczenie nekropolii składa się całość jej wyglądu, wespół z każdym znajdującym się na mej grobem (Kolbuszewski 1996. s. 30-33).

Według J. Kolbuszewskiego (1996. s. 33) tekst cmentarza ..pisany” byl na użytek żyjących, którzy upamiętniają swych przodków. Hermeneutyka H.O. Ga-damera <1993. s 406) nakazuje zaś dostrzegać v* takim przekazie kulturowym ..tekst” do odczytania dla interpretatora z każdego kolejnego horyzontu czusowe-ir«» Wypowiadając zatem potocznie słowo ..cmentarz'*, oznaczamy instytucjonalnie ukształtowany wycinek przestrzeni o programowo założonym grzebalnym !■ n mis ifim zorganizowany według pewnych dyrektyw — reguł kulturowych, związanych tak zc zrytualizowamcm form grzebania zmarłych, jak / istnieniem pewnej tradycja sposobu utrwalania pamięci o nich (Kolbuszewski 1996. s. 33). Teren nazwany . cmentarzem" staje się wskutek tego świadomie zorganizowaną przestrzenią, wyróżniającą się przez pewne, dla niej tylko znamienne, obiekty

1    znakj. będące nośnikami łatwo dającej się odczytać informacji.

W archeologii zrezygnowano z używania słowa .cmentarz** na rzecz terminu ^cmentarzysko** ze względów dystynktywnych. a więc dla odróżnienia występujących tu źródeł (Kolbuszewski 1996. s. 99). Topos cmentarzysk ciałopalnych, jako analitycznej konstrukcji porządkującej materiał zabytkowy, podlegał licznym zmianom. Proces owych przekształceń wynikał zarówno z usytuowania badaczy w otaczającej ich tradycji historyczno-kulturowej (np. romantycznej, pozytywistycznej), jak i dziejów samej dyscypliny. dążącej do kreowania obiektywnego świata wiedzy naukowej (Heller 1992. s. I5H-I60). Obie przesłanki wpływają wzajemnie na siebie. Pierwsza z nich pozostaje najczęściej nieuświadomiona. drugą zaś uznaje się za główny cel postępowaniu badawczego. Szczególnie istotne jest przenikanie poglądów i opinii z poziomu tradycyjnych zasad, do treści postulowanych, intersubicklywnie zrozumiałych teorii naukowych (Osłoja-Zagórski 1996, s. 419). Modele archeologicznego opisu miejsc grzebalnych. posiadające silny związek z klasyfikacją źródeł, bywały już rozważane przez prahastoryków (np. Kowalczyk 1962. s. 1-12; Szydłowski 1964; Węgrzynowicz 1973). Inaczej jest z. warstwą językową analiz, pozostającą poza marginesem zainteresowania badawczego. Jej hermeneutyka jest znacznie trudniejsza.

Do rzędu historycznych już toposów zaliczamy motyw cmcntorz.yska-ruiny bądź tez pomnika. Popularny byl on szczególnie w połowie XIX wieku, funkcjonował natomiast prawie do schyłku tego stulecia. Nurt ten wywodził się jeszcze z romantycznej fascynacji kulturą ludową i przyrodą, gdy poszukiwano źródeł dawnej Słowiańszczyzny. dla wykazania jej łączności zc współczesnymi Polakami. Wcześniejsze tendencje opisu pradziejowych nekropolia nakazywały zaliczanie urn. jeszcze w XVI i XVII w . do klasy rzeczy kopalnych, czyli fosyliów. Tak umiejscawiał je w swym przyrodniczym dziele Stlrplum et fos sil ium Sśiesiae ffllfl/ołfMi śląski lekarz i botanik Kacper Schwcnckfclt około 1600 r. Równoczcśn«c stopniowo, w miarę rozwoju nauki nowożytnej, wskazywano na

pogański cliuraktcr kopalnych naczyń, głównie na skutek poszukiwaniu scytyj-sko-sunmickicj p. u anieli dla Mum/ylnoki ziem polskich (Abramowicz 1979. s. 40*43). W XIX w. szczególna rola przypadała odkrywaniu przetrwałych z zamierzchłej przeszłości pomników w postaci grodzisk, kurhanów i cmentarzysk Wspomnieć można opinię anonimowego autom z Przyjaciela Ludu (1839 r.)» że ..dokładnie opisana urna staje się szacownym historycznym pomnikiem**. oraz pracę T. Wolutiskicgo z 1843 r. o najdawniejszych pomnikach narodu polskiego (Gąssowski 1970. s. 48). Romantyczny motyw „niin cmentarzysku" zawiera przytaczane już dzieło G. Ossowskiego (1885. s. 65*66) o Prusach Królewskich. O szczątkach i minach cmentarzysk pogańskich na Mazowszu i w Po/nnńskicni pisał także Kolberg (1964. v 16). ówczesny sposób wypowiadania się na tcnuit prahistorycznych obrzędów pogrzebowych upelowitl do ściśle określonych emocji i upodobań odbiorców, tworząc oczekiwany przez nich topos cmentarzysk (Słownik 1988. s. 261).

Zygmunt Gloger umieścił w Encyklopedii Staropolskiej pod hasłem „Pomnik" następujące objaśnienie: „Najdawniejszymi i najtrwalszymi pomnikami w ziemiach polskich są mogiły i kopce z ziemi usypane (...). mogiły Krakusa i Wandy pod Krakowem", z nich zaś wywodzi się narodowa tradycja wznoszenia późniejszych monumentów upamiętniających ważne wydarzenia i zasłużonych ludzi (Gloger 1958. s. 73). W XIX wieku ich znaczenie dotyczyło przede wszystkim wskrzeszaniu pamięci przeszłości słowiańskiej i wszechpolskiej. ^ Poza ukrytymi treściami politycznymi, obcowanie z wiekowymi „mogiłami” miało dla romantyków charakter swoistego doświadczenia prawd historii i losów ludzkości. Kryla się za tym koncepcja charyzmatycznej, pierwotnej wiedzy ludu. nabytej jakby poprzez kontakt z odwieczną, pobliską mogiłą (Słoka 1993. s. 208). Wrażliwość estetyczna romantyzmu na znaczenie tych obiektów była wielka, skoroC.D. Friedrich ..starodawne grobowce ze spiętrzonych kamieni.do niedawna spotykane na pofarzeżu Bałtyku (...) traktował jako symbole pr/cmijalności i przezwyciężenia pogaństwa (...). pociągały one artystę swym malowniczym i nastrojowym położeniem oraz wyglądem" (Białostocki 1977. s. 131). Ze wszystkich tych przesłanek wyłania się topos cmentarzysk, przedstawianych przez XlX-wiccznych polskich archeologów, bliski motywom które powszechnie obowiązywały, gdy tylko cmentarz stał się celem odwiedzin, miejscem dumań a także założeniem godnym literackiej dcskrypcji i naukowego opisu (Kolbu-szewski 1985. S. 25). Identyfikacji grobu z ruinami dokonał zarówno Juliusz Słowacki w poemacie „Grób Agamemnona" juk i Gotfryd Ossowski w dziele Zabytki przedhistoryczne ziem polskich (Siaka 1993. s. 205).

2. (irohowiska I mogilniki w narracji archeologii schyłku XIX w.

Obok zakorzenionego w romantycznej świadomości obrazu „nim cmentarzyska'* kształtował się inny topos archeologiczny wypowiadania przestrzeni grzebalnej. Jego wczesne przykłady odnajdujemy w połowie XIX wieku, gdy

57