16007 SDC11010

fiks -s- wymienny z -g- oraz zakończenie (końcówka w szerokim tego słowa znaczeniu). Schematycznie sposób tworzenia aorystu sygm. I można przedstawić następująco:

t e m a t i n f. -f- -s- lub -g- + końcówka Cecha -s- jeszcze w okresie wczesnoprasłowiańskim przechodziła w -g- po i, u, r, k (g), jeśli po -s- następowała samogłoska; przed spółgłoską takiej zmiany nie było. Z biegiem czasu zjawisko przejścia s w g rozszerzyło się także na pozycje po wszystkich samogłoskach. Najdłużej s trzyma się po ę, na co wskazują dość liczne przykłady aorystu w zabytkach scs. Wygłosowe spółgłoski tematów rdzennych, mianowicie p, b, t, d, s, z zanikały przed -s-, inaczej mówiąc grupy ps. bs, ds, ts, ss, zt upraszczały się w s (bliżej o przejściu twjio zmianach w grupach spółgłoskowych zob. § 32, b, 4 i § 29). Również grupa kg pochodząca z ks upraszczała się w g.

W aor. sygm. I poza tym rdzenne samogłoski krótkie ulegały wzdłużeniu: e > e > > /, o > ó > a, b (i) ^

2) Zakończenia form aor. sygm. I były następujące:

sg. 1. -r», -ys    pl. 1. -sotru, -gomt    du. 1. -sovi, -govl

2. —    2. -ste    2. -r/a

3. —    3. -rę, -/ę    3. -rfe

Jak widać z zestawienia, -r- przed -/-, tj. w formach 2. pl., 2. i 3. du., zachowało się i nigdy nie przechodziło w -g-. W 1. os. wszystkich liczb i w 3. pl. u wielu czasowników -s- mogło przejść w -g-; to -g- z kolei w 3. pl. w położeniu przed wygłosowym -ę przechodziło w

W 2. i 3. sg. nie zachowały się pierwotne formy aor. sygm. I. U czasowników z tematem inf. na spółgłoskę w miejsce dawnych form sygmatycznych weszły formy aor. asygm. z końcówką -e, natomiast u czasowników z tematem inf. na samogłoskę 2. i 3. sg. po zaniku dawnych końcówek aor. sygm. I -s i -t wyrównały się i przyjęły postać czystego tematu, por.: figi, reie, rele, ale bur agi, bura, bura (zob. odmianę aor. | 39).

3)    Czasownik byti mógł mieć dwa podtypy aor. sygm. I (zob. odmianę § 39, e), przy czym bygt, by, by itd. miały istotnie funkcję aor. i znaczyły ‘byłem, stałem się itd.’, natomiast bigi, bi, bł itd. pełniły raczej funkcję impetf. (por. § 21, b, 5) i znaczyły ‘byłem itd.’. W tekstach scs. obie formy używane są wymiennie, często w tym samym znaczeniu.

4)    U czasowników z tematem inf. na -ę- (jg -en-) obok częstych form na -t-spotyka się formy analogiczne do innych tematów samogłoskowych z dodaniem eh-mcntu -g- (-i-), np. 1. sg. jąsi i jągt, 1. pl. jęsomb i jęgomt, 3. pl. jęsą i ję!ę, 1. du. jęsocł i jęgovi itp.

Podobnie od czasownika jasti obocznie do form na -s- mogą występować formy z -g- (-/-), a więc jast i jagi, jasomt i jagotrn, jasę i Jofę, jasovi i jagovi.

5)    Niektóre czasowniki posiadające tematy rdzenne z obocznością typu -ri- < < -er- : -f- : -u- mogą mieć dwa lub nawet trzy warianty tej samej formy aor. sygm.. I, np. poirigi | poingi (= poirgt) | poibrgt, por. inf. -iriti g *-ierti ‘żreć’ obok -irti i wtórną formę -iuriti według rdzenia w praes. -ibrę, -itrefi itp.

6)    W formie 3. sg., a w ślad za nią także w 2. sg. trafia się wtórnie końcówka -/*, zwłaszcza u tych czasowników, których temat inf. kończył się na -ri- < -er-, -T’<

-ę-₍ -i-, -1-, np. umrlth, nałęli, poviti, pobili itp.; dość często przez -ts były wzmacniane postaci jednosylabowc aorystu w 2. i 3. sg., np.jęts, fcfęts, pęts, pili, 6ifs itp. Końcówka -ts przeniesiona tu została z 3. sg. praes.

Czasowniki byli, dali mają oprócz form krótkich w 2. i 3. sg. takie Formy dłuiszc (wtórne) zakończone na -sti, por. by obok bysti, da obok dasti\ zakończenia te możną także wyjaśnić analogią do form praes.

7) W związku z aor. sygm. I od byti można przypomnieć, żc za resztkę aorystu w języku polskim, oczywiście tylko pod względem formalnym a nie funkcjonalnym, uznaje się cząstkę -by występującą w formach trybu warunkowego, np. zrobiłbym, -byś, -by itd., oraz w funkcji spójnika — oddzielnie lub w połączeniach z innymi spójnikami; by, aby, żeby, iżby itp. Cząstka ta nawiązuje do form aor. byxi, by, by itd. W gwarach podhalańskich zachowała się archaiczna forma bych, wymawiana nieraz jak byk (-ch > -k), będąca kontynuacją 1. sg. aor. by%t. Stare formy aor. bych, bychom, byste, używane do tworzenia trybu warunkowego (przypuszczającego), zachowały się do dziś w literackim języku czeskim.

d. Aoryst sygmatyczny II

1)    Ten nowszy typ aorystu powstał ze skrzyżowania (kontaminacji) dwu star

szych, tj. przejął cechy aor. asygm., jakimi są temat rdzenny spółgłoskowy i brak wzdłużenia samogłoski rdzennej -«-, -o-, jak również cechę aor. sygm. I, mianowicie -s- ||    || -i- (stąd jego nazwa). Trzeba pamiętać, że aor. sygm. 11 mogły tworzyć

tylko te czasowniki, które miały aor. asygm., a więc z tematem rdzennym na spółgłoskę. Tematy samogłoskowe nie tworzyły aor. sygm. II.

Za punkt wyjścia utworzenia nowego aorystu służyły zapewne formy 1. pl. i du., por. rek-o-rm I rly-o-mi ^ rek-o-yomt, rek-o-vt 5 r(%-o-vf > rek-o-%ovi itp. Na wzór tych form powstały później; 1. sg. rek-o-xt, 2. pl. i 3. du. rek-o-ste, 3. pl. rek-o-Sę, 2. du. rek-o-sta itp. W formach powyższych widoczna jest spójka tematyczna -o-łącząca temat spółgłoskowy z zakończeniem aor. sygm. Formy 2. i 3. sg. były brane z aorystu asygmatycznego. Utworzony w ten sposób cały zasób zakończeń aor. sygm. II przedstawia się następująco;

sg. 1. -oyi    pl. ł. -oyomt    du. 1. -ojroe/

2. -e    2. -osie    2. -osia

3. -e    3. -o/ę    3. -oste

2)    Powstanie aor. sygm. II i jego późniejsze szerzenie się należy przypisać tendencji do zastępowania form aor. sygm. I, różniących się znacznie od postaci tematu praes. i inf., formami takimi, które by zachowywały bez zmiany zarówno samogłoskę rdzenną, jak też spółgłoskę końcową tematu inf. Formy aor. sygm. II stopniowo wypierały formy starsze. W zabytkach wcześniejszych, jak Kodeks Mariański, Psałterz Synajski, nie ma jeszcze form aor. sygm. II. Coraz liczniej pojawiają się dopiero w zabytkach późniejszych, np. w Kodeksie Sawy przeważają one już nad pozostałymi formami aorystu, a w Kodeksie Supraskim są niemal panujące. Tu zresztą trzeba dodać, że w zabytkach scs. nic od wszystkich czasowników są poświadczone kompletne paradygmaty różnych aorystów. Ogólnie można stwierdzić także, żc najczęściej występują formy 2., 3. sg. i 3. pl.

89