49463 IMG98

prawej stronic pmdiUwktny jest wzrost liczby czytanych w ciqgu roku artykułów _Pl~ uc/«>n>\-h z l'SA W naukach medycznych. Wynika z niego stały wzrost liczby czytany⁶* publikacji. w latach I*>77-2005 ulcęl.i prawic podwojeniu.

co łącznie powoduje gwałtowny wzrost barier w dostępie do publikacji naukowych. SyJ nuicję tę łagodzi nieco organizowanie się bibliotek w konsorcja (które zwykle 81} w stanic wynegocjować niższe ceny. a koszty rozkładają się na wszystkich członków konsorcjów) jednak nie zmienia to ogólnej tendencji.

W skrócie można więc opisać aktualną sytuację następująco: liczba badań i publikacji rośnie, ale dostęp do nich jest coraz trudniejszy. W efekcie żaden z uczestników procesu komunikacji naukowej nic jest w pełni zadowolony. Autorzy z jednej strony oddają swoje teksty wydawcom za nieadekwatne wynagrodzenie lub wręcz bezpłatnie, w dodatku przekazują im prawa majątkowe (copyright) i świadczą inne usługi (jak bezpłatne recenzowanie), a z drugiej strony nie mogą dotrzeć do potrzebnych materiałów, bo nic są one kupowane przez biblioteki, zmuszone do skreślania tytułów z prenumeraty. Wydawcy niezadowoleni są z malejącej prenumeraty, starają się utrzymać odpowiedni zysk (wynoszący od 20 do 40% [Bcrgstrom Carl. Bergstrom Theodore 2004. s. 898J. co stnno-\v« jeden z najlepszy ch wyników w działalności komercyjnej) poprzez komasację rynku i wchodzenie w jego nowe obszary, usuwając z niego małych wydawców. Pośrednicy tracą rynek, gdyż wydawcy rezygnują z ich usług na rzecz własnych serwisów Online. Bibliotekarze w- obliczu rosnących cen zmuszeni są redukować liczbę prenumerowanych tytułów, ograniczając tym samym możliwości zaspokajania potrzeb swoich użytkowników; ci z kolei szukają innych rozwiązań, zwracając się na przykład ku internetowym serwisom wydawców typu pay-p^shrv«»»V. Instytucje naukowe w poszukiwaniu dodatkowych funduszy podwyższają opłaty za studia i narzuty ogólne na fundusze otrzymywane przez uczonych z grantów indywidualnych.

Pomimo łagodzenia w ostatnich latach negatywnych zjawisk dzięki poprawie dystrybucji treści naukowych w wyniku ich cyfryzacji. przez co spadek oferty bibliotek naukowych został zahamowany, dalsze utrzymywanie się aktualnych tendencji może doprowadzić do utraty możliwości realizacji przez pracowników nauki ich dwóch podstawowych zadań: tworzenia i rozpowszechniania wiedzy. Tworzenia, ponieważ zabraknie dostępu do podstawowych źródeł; a rozpowszechniania, ponieważ coraz trudniej jest o publikację w- renomowanym czasopiśmie, a na dostęp do opublikowanych wyników badań wiciu nie będzie mogło sobie pozwolić. AVidać więc, żc aktualna sytuacja charakteryzuje się błędnymi kołami i sprzężeniami zwrotnymi na wielu poziomach. W takich wypadkach jedynym rozwiązaniem jest znalezienie miejsca, w którym błędne koło może zostać przerwane.

Poszczególne grupy uczestników komunikacji naukowej poszukują zadowalającego wyjścia z sytuacji. Jednym z nich jest wykorzystanie nowych rozwiązań technicznych, głównie Internetu, w tym do udostępniania¹⁵ Opcn Access (zob. p. 4.1 ). co wiąże się ze wzrostem znaczenia komunikacji nieformalnej i powrotem do czasów, gdy w rozpowszechnianiu wyników naukowych nic królowała komercja. Powstają inicjatywy ..oddol-

" W 1977 r uczeni w USA w Ml% przypadków korzystali z prenumeraty indywidualnej, a w 24.8% z artykułów w bibliotekach: w 2005 r. proporcje iię odwróciły: 22.0¹% korzystało z prenumeraty. f>2% z bibliotek |Tenopir i in. 2009. s. I7|.

Opcn Access jest modelem dystrybucji, a nie kosztów; moJrc hyc stosowany zarówno przez wydawnictwa komercyjne, jak i inne. Jednak z OA zwykle wiąże się potrzeba stosowania nowych modeli kosztów, gdyż trnriy-cyjny model oparty na prenumeracie jest nieprzydatny jako sprzeczny z definicji} OA.

JŁ nt II Witt

lic", realizowane przez snutych pracowników nauki, (akie juk Public l.ibniry of Science" (PLoS), mające na celu usprawnienie komunikacji naukowej poprzez uwolnienie jej / rąk wydawnictw komercyjnych, Inicjatywy te tworzą jednocześni! nowe modele publikowania i obiegu informacji, zmieniające istniejące stosunki. Zmiany te dotyczą me tylko wydawców komercyjnych, ale także bibliotek naukowych Według modelu propagowanego przez PLoS, autorzy mają płacić wydawcy nonprofit za opublikowanie swojego tekstu Zazwyczaj nie pokrywają tych kosztów bezpośrednio z własnych dochodów, ale z dotacji, grantów i podobnych źródeł Korzystając z tych funduszy wydawcy przygotują publikację i umicszcząją w Sieci, dostępną na zasadzie Open Access. Innymi, równic oddolnymi inicjatywami jest tworzenie różnego rodzaju repozytoriów (dziedzinowych, instytucjonalnych). Jednocześnie formułowane są nowe formy ochrony własności intelektualnej dziel udostępnianych w Sieci, takie jak Creative Cominons, stojące w opozycji do obecnie obowiązującego, bardzo restrykcyjnego prawa copyright (zob. p. 5.)) Jak widać, w tym modelu brak miejsca dla bibliotek; do tej pory to biblioteki główne uczelni otrzymywały dotacje na zakupy czasopism i rozdysponowywały je w imieniu swoich użytkowników Teraz użytkownicy (i autorzy jednocześnie) sami decydują o kwotach przekazywanych wydawcom publikacji Opcn Access na opublikowanie i udostępnienie artykułów naukowych. Fundusze przekazywane dotąd bibliotekom na zakup publikacji trafią więc bezpośrednio od autorów do wydawców z pominięciem bibliotek, których pośrednictwo staje się zbędne. Bibliotekom natomiast może przypaść rola archiwów, gromadzących dawne, drukowane egzemplarze czasopism i książek (zob. p. 5. I).

Wraz z gwałtownym wzrostem liczby publikacji - zalewem - ich rozpowszechnianie w trybie OA może mieć dodatkowy walor. Użytkownik stojący przed koniecznością selekcji dostępnych zasobów wybierze te, które są łatwiej dostępne, a więc w formie cyfrowej i najlepiej bez żadnych dalszych ograniczeń w postaci opłat, haseł dostępu lub rejestracji. W następstwie takich postaw to, co nie jest dostępne w takiej formie zniknie ze świadomości odbiorców [Gawrysiak 2008, s. 347).

Trudno powiedzieć, czy ten model publikowania rozpowszechni się na tyle, aby zmienił sposób funkcjonowania światowego systemu komunikacji naukowej. Sam Opcn Access nie jest pozbawiony pewnych nierozwiązanych do końca problemów, takich jak kłopoty z zapewnieniem jakości materiałów, udostępnianych w Sieci bezpośrednio przez autora (przed recenzją²⁷) czy poszukiwania niezawodnych sposobów długotrwałej archiwizacji (zob. p. 4.1). Nic dziwnego, że wszyscy poszukują wyjścia z opisanej, kryzysowej sytuacji, często upatrując je w zastosowaniu nowych technologii i zasad organizacyjnych w komunikacji naukowej, na przykład takich, jakie oferuje informatyczna infrastruktura nauki.

1.3. Organizacja nauki w środowisku cyfrowym: Informatyczna infrastruktura nauki

Już dawno negatywnie zweryfikowane zostały poglądy, że stały i szybki rozwój nauk spowoduje rozwiązanie wszystkich problemów. Wiadomo, że odpowiedź na jedno pytanie powoduje potrzebę formułowania następnych. Wiele z nich pozostawałoby bez od- ¹

41

1

http://www.plos.org.

Sam proces tradycyjnego recenzowania także bywa krytykowany, np. Fiona Godlce i Kay Dickcrsin opisują go jako „kosztowny, powolny, subiektywny, lendencyjny, nieodporny na nadużycia, wyrywkowy w wykrywaniu ważnych błędów metodologicznych i prawie zupełnie bezużyteczny w wykrywaniu oszustw lub zachowań nieetycznych" [Godlce, Dickcrsin 2003, s. 92). Można także zauważyć, że w różnych dyscyplinach istnieją zróżnicowane potrzeby co do kontroli jakości, na co wskazuje stosunek artykułów przyjętych do odrzuconych dla różnych dyscyplin (medycyna - bardzo duży odsetek tekstów odrzuconych, nauki ścisłe - znacznie większy odsetek publikacji przyjętych).