49955 IMG�56

Rozdział III

ternie nerwowym, stanowiących ogólną reakcję osobnik

.sytuacji {niezwykłyt h. trudnych, zakłócających f °^{a <ł/}'‘^,,an'e bt^

dłiwych) zwanych stresoranu

Koncepcje, w których ujmowan

...    -----------U---------i    ^J * zagrażających, przykryj

“KO pewien Stan będący

na negatywne zmiany w otoczeniu były inspirowane teorią słresufizj^S

stres jako

jest stanem organizmu, czyli zespołem zmian fizjologicznych o charakterze gJ

Selyego (1960). Badacz fen określił stres jako stan, „który praejaw/alS^ zespołem, składającym Się ze wszystkich nieswoistych zmian wywołanych dzie biologicznym". Składnikami jego są widoczne zmiany wywołane niezależnie od przyczyny. Zmiany te są sumą wszystkich rozmaitych przystosowawczych, zachodzących w jakimkolwiek czasie w ustroju. Zatem*

sfosowawczym. które służą jego obronie (Jarosz 1988). Zespół ten będący^ stresu fizjologicznego obejmuje: wzmożenie procesów przemiany materii, ciśnienia krwi i tętna oraz poziomu cukru we krwi, wydzielanie ciał odporno^ wych, podniesienie krzepliwości krwi, a także inne zmiany mające na celu ml dację czynnika szkodliwego lub przystosowanie organizmu do wzmożonych vn magań. Jeżeli stresor działa dłuższy czas można wyróżnić w przebiegu takiej reai cji kolejne stadia:

-    alarmowe - odporność organizmu jest zmniejszona,

-    odporności - organizm skutecznie zwalcza zagrożenie lub przystosowuje^ do zwiększonych wymagań,

-    wyczerpania — pojawia się po długotrwałym działaniu stresora lub wiej) stresorów (Kotowski 1997).

Według Selyego (1960) sygnały alarmowe zwiastujące niepowodzenie należą do całokształtu sytuacji stresowej. W początkowym stadium odporności na stres działają normalne procesy regulacyjne, jedynie wzmożone energetycznie, dokonujące racjonalnych zmian motywacyjnych. Ten etap autor traktuje jako początek „stadium oporu”. W drugim okresie tego stadium pojawiają się nieswoiste meclą niżmy ogólnej obrony organizmu, zwane zespołem ogólnego przystosowania W efekcie cały organizm przystępuje do walki ze swoistą przeszkodą. Selye (1%0) zauważa, że każdy bodziec czy to fizyczny, czy psychiczny może być stresoran pod warunkiem, by nie występował on w odosobnieniu od innych stresorów, które stanowją bazę nadającą określonemu streserowi charakter zagrożeniowy i właściwą mu siłę oddziaływania, co dezorganizuje normalny tok pracy organizmu. Autor dostrzega zarówno pozytywne (eustres), jak i negatywne (dystres) działanie stresora stwierdzając, że człowiek nie może być całkowicie wolny od stresów. Badacz stwierdza, że każda choroba wywołuje stres o określonym natężeniu, żądając od organizmu przystosowania się. Stres odgrywa rolę w rozwoju każdej choroby. Jego skutki mają charakter bądź to pomocniczy bądź szkodliwy.

W polskiej literaturze psychologicznej zbieżne stanowisko prezentował Strelau (1978. 2000). dla którego stres był stanem wzmożonego napięcia emocjonalnego. Opierając się na koncepcji Selyego zdefiniował stres jako wewnętrzny stan organizmu. reakcję na wszelkiego rodzaju obciążenia i przeszkody, które zakłócaia oro-

cesy regulacji psychicznej i doprowadzają do nadmiernego napięcia emocjonalnego. Bogdanowicz (1991) utożsamia stres z okolicznościami, w których została naruszona równowaga pomiędzy poziomem trudności zadania a możliwościami i zewnętrznymi warunkami jego realizacji. Natomiast definicja stresu Basowitza (za: Tyszkowa 1972) identyfikuje stres jako przyczynę niezaspokojenia podstawowych potrzeb. W swojej ogólnej teorii stresu psychologicznego odnosi stres do uwarunkowanych społecznie i sytuacyjnie procesów psychologicznych, które stymulują którąkolwiek lub wszystkie z wielu manifestacji negatywnych uczuć określanych mianem subiektywnego dystresu.

Rekapitulując należy stwierdzić, że w pracach empirycznych używano różnorodnych reakcji i zachowań jako wskaźników stresu psychologicznego. Można je podzielić na cztery grupy. Pierwsza to relacje badanych dotyczące negatywnych uczuć wywołanych sytuacją (np.: lęk, gniew). Druga obejmuje reakcje motoryczne (np.: napięcie mięśni, zakłócenia mowy). Trzecia kategoria dotyczy zmian w funkcjonowaniu procesów poznawczych (np.: percepcji, myślenia, rozwiązywania problemów). Czwarta grupa dotyczy powszechnie używanych wskaźników fizjologicznych związanych z aktywnością autonomicznego układu nerwowego.

Aktualnie coraz większe uznanie zyskuje koncepcja, w której stres rozumie się jako szczególną formę relacji pomiędzy podmiotem a otoczeniem. Interakcyjne podejście znalazło najpełniejszy wyraz w koncepcji Lazarusa (1984, s. 19). Według autora stresem jest „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej możliwości i zagrażająca jej dobru”.

Warto podkreślić, że definicja ta posiada nie tylko wymiar „relacyjny”, ale również „percepcyjny”. Autor bowiem odwołuje się w niej do poznawczej oceny podmiotu, która ma rozstrzygnąć o uznaniu relacji za stresową (patrz: Heszen-Nie-jodek 1996). Zatem sytuacja stresowa to relacja między osobą a otoczeniem, która w sposób negatywny albo zagrażający wpływa na jednostkę, a ocena stopnia zagrożenia zależy od podmiotu.

W literaturze polskiej z podobnym rozumieniem stresu spotykamy się uStrelaua¹ (1975, 1978, 2000), czy Tyszkowej¹² (1977). Według badaczy źródłem stresu jest relacja między jednostką a otoczeniem. Stres to silne, negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biologiczne, przekraczające normalny poziom pobudzenia, będące wynikiem braku równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki radzenia sobie z nimi. Tyszkowa (1977) podkreśla, że w sytuacji trudnej psychologiczny mechanizm zachowania się człowieka skupia się na różnych elementach sytuacji (percepcyjnych, pojęciowych, emocjonalnych), relacjami między nimi, znaczeniem z punktu widzenia dążeń i wartości.

W nurcie relacyjnym mieści się również tzw. „model zachowania zasobów”, Hobfolla oraz model „salutogenetyczny” Antonovsky’ego. Hobfoll (1989, s. 516) definiuje stres psychologiczny jako „reakcje wobec otoczenia, w którym istnieje a) zagrożenie utratą zasobów netto, b) utratą zasobów netto, c) brak wzrostu zaso-

1

Przedstawiciel tzw. drugiego wariantu relacyjnego ujęcia stresu. Autorka tzw. rozwojowej teorii sytuacji trudnych.