50858 skanuj0032 (49)

Mi NAl KAIIAM \< III Ul)/M< M

2. Akt rozumny wolny

Akt rozumny wolny lub krócej: akt wolny w dalszym toku rozważań zwać się będzie także „aktem dobrowolnym", „ludzkim”, „świadomym" (lac. actus liber. humanus, conscius). Jego zaś określenie zakłada przyjęta w ogólnofilozoficznych założeniach indeterministyczną koncepcję wolno ści woli ludzkiej.

Przez akt wolne rozumie się więc takie akty, w których wola nic krę powana przez przeszkody zewnętrzne, ani nic poddana przymusowi działa nia według praw przyrody względnie najsilniejszego motywu dokonuje wyboru określonego dobra spomiędzy kilku poznanych możliwości działania.

Wśród tych możliwości działania wymienić należy: a) możność działania lub niedziałania. b) możność wyboru między dobrami krańcowo sobie przeciwnymi, np. miłość i nienawiść, oraz c) możność wyboru między do brami gatunkowo różnymi, np. uprawianie sportu lub nauka.

Akty wolne nie dokonują się jednak w psychologicznej próżni, ale zakładają spełnienie się szeregu warunków celem ich aktualizacji. Pomijając konieczność poznania dostępnych ewentualności działania, pozostają one pod wpływem różnych motywów oraz uwarunkowań somatycznych, psy chicznych i społec/nych. Przyjmując, że żaden z tych czynników nic na kłada na wolę konieczności działania, mimo to, o ile przybierają post.ii pow tarzających się układów', stwarzają one zespoły czynników, na które wola reaguje najczęściej w jednakowy sposób. W konsekwencji akty wolne tworzą pewne jednolite (w granicach statystycznej ciągłości) procesy, które wykazują odpowiednią praw idłowość zarówno w indywidualnym, jak też społecznym wymiarze.

Dalej, jeżeli o aktach rozumnych koniecznych powiedzieliśmy, że należą one już do transcendentnej strefy ludzkiego istnienia, w takim razie slw ici dz.ić również należy, że akty wolne człowiek spełnia wyłącznie w ramach swojej doczesnej egzystencji. Wobec lego. praktycznie rzecz biorąc, etyka normatywna jako nauka ustalająca reguły ludzkiego postępowania musi się skupić przede wszystkim na analizie tych właśnie aktów. Ostateczne wyni ki tych analiz pozwalają na znaczne pogłębienie pojęcia aktów- wolnych, poniew aż pokazują, jak złożona jest ich rzeczyw istość, jak rozmaite przy bie;ają one formy i w jak różnych występują kontekstach. Pociąga to /.i sobą konieczność w prowadzenia niezbędnych rozróżnień i uściśleń. W pod ręcznikach etyki tomistycznęj przedstawia sięjc zazwyczaj jako „podziały aktów wolnych”.

i |h/. . iwmków tej etyki budzi to często sprzeciwy Zarzucają jej między

.....u , • tą drogą dokonuje zabójczej dla rozwoju myśli etycznej operacji

n iv ■ iwania bad.incj rzeczywistości. Zamiast autentycznego obrazu tej rzc-

•    * > iiittki utrzymuje się w wyniku tylko sztywne i ubogie w treść schematy.

*m. • itpliwtc wszelkie przerosty, zwłaszcza w filozofii, okazują się osta-

•    - /hi.' szkodliwe i dlatego należy unikać zbytniej drobiazgów ości w two-•' " klasyfikacji i podziałów Niemniej pozostaje prawdą, że programowe ' ł nuc podstawowych rozróżnień i brak ich odpowiedniego uporządkowa-

• i- ,|.M z a sobą jeszcze gorsze skutki. Stwarza wielkie niebczpieczeń-•» puwicrzcłtownych opisów, utożsamiania rzeczy różnych na podstaw ie ¹1 u .i . w nędznych analogii, bądź odwrotnie, zaprzeczenia wewnętrznych » i k..w tam, gdzie zachodzą czysto zewnętrzne różnice. Z tendencją do ^{1 1} > iiłych uogólnień idzie często w parze nieusprawiedliwiony i nadmierny

•    v/m i pscuiloostrożność w sądach. Z uwagi na to etyka chrześcijań-i ni, uzygnujc z przeprowadzenia odpowiednich podziałów, jeżeli są po

••im, wwjiczającc powody, aczkolwiek uznaje za słuszną przestrogę, aby ......»i .u zały one poza konieczne granice. Marginesowe te uwagi odnoszą

•    ¹ • |H,ucdnio do aktualnego zagadnienia, w którym chodzi o przeprawa-

4#........ i ważniejszych podziałów aktów wolnych. Ale zasięg tych uwag jest

<■ * /nu* szerszy. Służą za usprawiedliwienie rozróżnień stosowanych we - • 'kich zagadnieniach etycznych.

• •./ lawowe podziały aktów wolnych

k > lv podział, o ile ma być praw idłowy, musi być dokonany na podstawie 'r i ,Imo sprecyzowanego kryterium. Przy analizie aktów wolnych za ' - ik-jszc należy uznać trzy: pierwsze kryterium uwzględnia ontyczną " i; ikiu. następne stopień świadomości niezbędnej dla wykonania aktu,

........ i .itomiast św iadomość zamierzenia, mocą którego podmiot działają-

i" łnia dmy akt. Daje to w wyniku podział aktów wolnych na: a) akty

•    -    .....Inc Un lus clu iti) i akty nakazane (aciut intperad), b) akty w pełni

»< i,l,,iiic* (u<'tur perfcclł) i częściowo św iadome (actus imperfeeti) oraz c)

• •' mną /one aktualnie, wirtualnie i habitualnic (yoluntarium aciuale, vtr-

■ i hiiNtiuilc). Jako osobna grupa aktów, nic mieszcząca się w dokonali .. |h . i.mIc. zostaną omówione tzw. akty niechcenia (involuntarium).

1

Akty samorodne i akty nakazane

i ik lów samorodnych zalicza się te, które pochodzą bezpośrednio od

•    w nli |ako ich w łaściwej przyczyny i polegają wyłącznic na jej dzia-i up ikt miłości.