54487 skanuj0052 (54)

Epoka piśmienna — doba staropolska

102 wielbiciele w upodobnieniu języka polskiego do czeskiego widzieli rękojmię jego rozwoju i doskonalenia.

W tej sytuacji zapożyczenia czeskie miały głównie charakter książkowy. W większości okazały się też. nietrwałe. Wśród zapożyczonych wyrazów czeskich mamy takie, które już samym brzmieniem zdradzają swoje czeskie pochodzenie. Należą tu wyrazy 7 grupą głoskową -ra- między spółgłoskami (w wyrazach rdzennic polskich mamy -ro- między spółgłoskami): brama (starsza forma czysto polska brzmiała brona), straż (formą polską była starsza stróża): 7. grupą -la- między spółgłoskami (w wyrazach polskich mamy -ło- między spółgłoskami): błagać (ale czysto polskie błogi), Władysław (wcześniej Wlodzisław), płaz (ale polskie płoza), zwłaszcza; ? u (w wyrazach polskich mamy a lub ę po spółgłosce twardej): poruczyć (ale polskie poręczyć), rusznica, pierwotnie rucznica (po polsku wyraz ten brzmiałby *ręcznica); z a (w wyrazach polskich mamy ę lub ą po spółgłosce miękkiej): masarz (po polsku wyraz ten brzmiałby *mięsarz), Wacław (starsze polskie Więcław z Więce-sław); z h (w wyrazach polskich mamy g)\ hańba (ale starsze polskie gańba od ganić, jak prośba od prosić), hardy, hojny, wahać się; / twardą spółgłoską (w wyrazach polskich mamy miękką spółgłoskę):, .sm* {starsze polskie sięrce), wesele (starsze polskie wiesiele), wesoły (starsze polskie wiesioły), czerwony (starsze polskie czer-wiony), jedyny (starsze polskie jedziny), obywatel (starsze polskie obywacie!) itp. Czeskiego pochodzenia jest też przymiotnikowy formant -teiny w takich wyrazach jak śmiertelny czy źrzetełny (dziś rzetelny). Oczywiście są i takie zapożyczenia czeskie, które w swej formie nie przechowały żadnych czeskich cech fonetycznych: kulawy, obiecny «zwyczajny», paki i «jcśli», robociec «robotnik», rozliczny, twarz, zapad «zachód» itd.

Bardzo silny był też wpływ języka niemieckiego/Najstarsze pożyczki niemieckie, jak już stwierdziliśmy wcześniej, przenikały do polszczyzny od najdawniejszych czasów, główna jednak fala ger-manizmów napływała w w-iekach XIII-XV, w związku z kolonizacją niemiecką, której początek dało zniszczenie i wyludnienie kraju po najazdach tatarskich w połowie XIII wieku. Kolonizacja niemiecka opanowała naprzód Śląsk, skąd później rozlewała się na Małopol-skę i, w mniejszym stopniu, na Wielkopolską Na północy ośrodkiem niemczyzny było państwo krzyżackie z wielkimi i bogatymi

miastami pomorskimi: Gdańskiem, Elblągiem, Toruniem, Malbor- 103 kiem, Chełmnem. Koloniści niemieccy osiedlali się głównie w miastach. Na skutek swej siły ekonomicznej, prężności organizacyjnej, wysokiej kultury technicznej i technologicznej żywioł niemiecki wkrótce opanował zwłaszcza większe miasta, spychając ludność polską na niższe szczeble miejskiej hierarchii społecznej (drobne kupiectwo i rzemiosło, pospólstwo i plebs). W mniejszym stopniu kolonizacja niemiecka szerzyła się na wsi. Wszystko to znalazło odbicie w zapożyczeniach wyrazowych z języka niemieckiego, które dotyczą głównie organizacji życia w mieście, budownictwa, urządzenia i wyposażenia mieszkania, życia gospodarczego i społecznego: b urmĘtrzfgm i na. ratusz, rynek, sołtys, wójt; bruk, cegła, dach. ganek, lamus, mur, plac, rura, rynna, rynsztok; graty, kuchnia, wanna, zegar; bednarz, blacha, browar, cech, cło, czynsz, dyszel, fartuch, funt, gwałt, grunt, hebel, herb, hetman, hołd. huta, jaka «kaftan, rodzaj kurtki», jarmark, kacerz, kiecka, kielnia, kierat, kilof, kitel, kołnierz, koszt, kuśnierz, listwa, łotr, murarz, myto, obszar (pierwotnie «nadwyżka gruntu»), or/y/, płatnerz, puńczocha «pończocha», rymarz, szarwark «obowiązkowa praca», szwwr, .9r/o/-nia, sztygar, szyb, szyba, taniec, weksel, żołd, Jolnierz^ musieć. wędrowacTrachować, szanować itd.

Średniowieczna fala niemczyzny pozostawiła też po sobie niemieckie nazwy miejscowe (miast i wsi założonych przez kolonistów niemieckich), jak Grywałd, Mikstat ezv Tymbark, i niemieckie imiona, używane pierwotnie, jak wszystkie stare zapożyczenia, w postaci gruntownie spolszczonej: Biernat {Bernard), Dzietrzych (Dietrich), Dziećmiar (Dietmar). Jerzman (Herman), Jędrzych (Heinrich), Zebrzyd, podstawa nazwy miejscowej Zebrzydowice i nazwiska Zebrzydowski (Siegfried) itp.

Po przyłączeniu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Czerwonej do Korony oraz po unii z Wielkim Księstwem Litewskim, pod względem językowym w przeważającej części ruskim, zaistniały warunki pobudzające żywsze związki językowe polsko-ruskie. Na Rusi Czerwonej, w mniejszym stopniu także na ziemiach Wielkiego Księstwa, zaczęła się wytwarzać odrębna odmiana języka polskiego na podłożu ruskim (na północy częściowo leż litewskim) — polszczyzna kresowa, do której przenikały liczne ruskie zapożyczenia wyrazowe. W dobie staropolskiej zachowały one jeszcze w zasadzie