56370 skanuj0107 (23)

Epoka piśmienna doba nowopolska

210 czenia skutków rzeczy pod zmysły podpadających 1765-1766. J. H. Osiński Fizyka doświadczeniami potwierdzona 1777, J. Listkiewicz Fizyka, czyli wiadomość natury i skutków rzeczy pod zmysły podpadających 1779, M. Hubc Wstęp do fizyki dla szkół narodowych 1783, F. Scheidt O elektryczności uważanej w ciałach ziemskich i atmosferze 1786, M. Hubc Listy fizyczne 1791), chemii (J. Kru-młowski Nauka chymiczna sławnego Jakuba Spielmanna 1791,

J.    Śniadecki Początki chemii 1800, .1. Śniadecki Teoryja jestestw organicznych 1804), biologii (K. Kluk Roślin potrzebnych i pożytecznych opisanie 1777, K. Kluk Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historyi naturalnej początki i gospodarstwo 1779-1780,

K.    Kluk Botanika dla szkół narodowych 1785, R. Łagowski Historyja naturalna Królestwa Polskiego 1783, B. S. Jundziłł Opisanie roślin w prowincyi W. Księstwa Litewskiego 1791, B.S. Jundziłł Początki botaniki 1804), medycyny i farmacji (J. Krupiński Osteologija lub nauka o kościach ciała człowieczego 1774, J. Krupiński Anatomija czyli nauka o kościach, myszkach i ścięgnach, o trzewach i naczyniach w ciele człowieczym się znajdujących 1774-1777. R. J. Czerwiakowski Wywód o narzędziach cerulickich 1779, T. Weichardt Anatomija. to jest nauka poznania części ciała ludzkiego 1786. W. Kłossowski Dykcyjonarz powszechny medyki 1788-1793, L. Perzyna Nauka cyrulicka krótko zebrana 1792, L. Perzyna Lekarz dla włościan 1793,

J.    Celiński Farmacyja czyli nauka doskonałego przygotowania lekarstw 1811), geografii (H. Karpiński Leksykon geograficzny 1766.

K.    Wyrwicz GeograJija powszechna czasów teraźniejszych 1770. D. Szybiński Atlas dziecinny, czyli nowy sposób do uczenia dzieci geografii 1772, R. Łagowski Gramatyka geograficzna albo zbiór dokładny geografii 1774, F. Siarczyński Dykcyjonarzyk geograficzny 1782-1783, F. Siarczyński Geograf ija 1790, J. Śniadecki Geograf ija czyli opisanie matematyczne i fizyczne ziemi 1804), rolnictwa (P. Brzostowski Dzieło o rolnictwie 1770), architektury (J. Rogaliński Sztuka budownicza 1775, P. Świtkowski Budowanie wiejskie 1782, P. Aigner Nowa cegielnia 1788, Ci. Schneider Dalsze poprawione i pomnożone młyno-budownictwo 1794), sztuki wojskowej (J. Jakubowski Nauka arlyleryi 1781-1783, P. Hongrcwc Teoretyczna i praktyczna nauka żołnierskich rozmiarów czyli miernictwo wojenne w przekładzie .1. Leskiego, 1790), metalurgii (J. II. Osiński Opisanie polskich żelaza fabryk 1782) itd.

Zasługą autorów tych i innych dzieł naukowych i podręczników 211 było stworzenie polskiej-terminologii naukowej. Powstawała ona w dwojaki sposób. Część uczonych i teoretyków oświeceniowej polityki językowej opowiedziała się za terminologią międzynarodową jako ważnym ułatwieniem międzynarodowej wymiany myśli naukowej i technicznej. W swoich pracach polszczyli oni terminy międzynarodowe, zwykle z pochodzenia grecko-łacińskie (np. geo-graphia — geografija, historia — historyja itp.). Inni dowodzili wyższości terminologii rodzimej, rdzennie polskiej (choć często tworzyli, kalki terminów grccko-łacjńskich, np. zigmiopisarstwo «geografia», ziemiomiernictwo «geometria» itp.), zwłaszcza w podręcznikach dla dzieci i młodzieży. Dyskusja na temat terminologii nie przyniosła rozstrzygnięcia i jej rozwój potoczył się w dwu kierunkach. Widać to wyraźnie na przykładzie terminologii gramatycznej. W okresie Oświecenia powstały dwa znane podręczniki gramatyki: Szylarskiego i Kopczyńskiego. Szylarski używał powszechnie w Europie przyjętych terminów pochodzenia łacińskiego, podczas gdy Kopczyński posługiwał się neologizmami rodzimymi, najczęściej przez niego samego utworzonymi (choć nie zawsze zdołał uniknąć kalk).

W okresie Oświecenia ukształtował sic leż język i styl nowoczesnej publicystyki, zwłaszcza społeczno-politycznej. W znacznej mierze wiąże się to z ówczesnymi przeobrażeniami politycznymi, społecznymi, kulturalnymi i obyczajowymi. Oświecenie przełamało monopol koncepcji „narodu szlacheckiego” i zapoczątkowało proces formowania się nowoczesnego narodu polskiego. Pociągnęło to za sobą potrzebę nowego słownictwa społeczno-politycznego i prawno-ustrojowego. Rozwinęło się ono pod piórem takich wybitnych działaczy i publicystów, jak Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj. Franciszek Salezy Jezierski i inni. Powstało wiele terminów i określeń całkiem nowych, a inne, starsze, unowocześniły swoje znaczenie ustalając takie, w jakim są używane do dnia dzisiejszego (naród, ojczyzna, wolność, niepodległość, społeczeństwo, dobro powszechne, życie publiczne, władza prawodawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza, konstytucja, prawo konstytucyjne, prawo cywilne, prawo kryminalne - dziś karne, moc prawa, opieka prawa, stanowienie prawa itp.). Znalazło to odbicie w tekście Konstytucji 3 Maja, który jest do dziś niedościgłym wzorem dokumentu państwowego.