66732 pdl4

kapeluszach" (KLS, s. 649—650). Od tej charakterystyki dość znacznie odbiega określenie płanetnika zamieszczone w „Słowniku folkloru polskiego". Przyjmuje się tu, iż tylko niekiedy jest to żywy człowiek, najczęściej zaś

.....są to dusze samobójców lub osób zmarłych nagłą śmiercią, np. topielców;

wedle opowieści z okolic Babiej Góry płanetnikiem stał się niewydarzony potworek, ulepiony z gliny przez diabła na podobieństwo ludzkie. Płanetnicy sterują ciężkimi chmurami lub dźwigają je na barkach, zamrażają wodę i ładują ją na obłoki, tną lód w stawach, by sporządzić z niego grad, za pomocą tęczy czerpią wodę z rzek, strzelają z góry piorunami, starają się trafić w ludzi nie chrzczonych. Niekiedy w noszeniu chmur wyręczają się porwanymi z ziemi smokami. Smok taki wylęga się z węża albo żaby, urasta do potężnych rozmiarów, a zabrany przez płanetników musi wozić na grzbiecie ładunek lodu albo deszczowych chmur. Czasami smok taki pęka, na ziemię wtedy sypie się grad" (s. 317—318).

Zarysowane w niniejszych opisach charakterystyki postaci płanetnika stosunkowo zgodne są jedynie w zakresie przypisywanej im działalności atmosferycznej — „przenoszenia" bądź „prowadzenia" chmur oraz powodowania burz i opadów deszczu, gradu. Dość istotne natomiast rozbieżności ujawniają się dopiero przy określaniu rodowodu tych istot półdemonicznych, jak również w opisie samej ich postaci. W tym też względzie dają się zasadniczo wyróżnić poglądy, iż płanetnicy są to konkretni żywi ludzie wyróżniający się pewnymi szczególnymi cechami (mądrość życiowa, bogobojność, życzliwość wobec innych ludzi itd.) bądź też występujące w ludzkiej postaci dusze ludzi zmarłych określoną śmiercią lub istoty człekopodobne stanowiące wytwór zabiegów diabelskich. Przypuszczalnie zaistnienie takich rozbieżności ma swoje podłoże w różnorodnych uwarunkowaniach.

1.    Postać płanetnika — podobnie zresztą jak i szeregu innych wyobrażeń demonicznych — wykrystalizowała się w naszej kulturze ludowej mniej więcej na przełomie XVIII—XIX w. jako szczególny produkt przewartościowań społeczno-kulturalnych zachodzących w sferze wierzeń ludowych pod silnym oddziaływaniem religii chrześcijańskiej. Postać ta stanowi więc swoistą formę synkretyzacji dawnych wierzeń ludowych w demony chmur burzowych i gradowych oraz w szczególne istoty ludzkie, tzw. specjalistów od przeciwstawiania się szkodliwej dla społeczności wiejskiej działalności, z niektórymi wyobrażeniami religii chrześcijańskiej (diabeł, dusza ludzka) i jej założeniami aksjologicznymi (łaska boska, chrzest, bogobojność).

2.    Na ukształtowaniu określonych wyobrażeń o płanetniku zaważyły także pewne specyficzne rysy regionalnych odcieni wierzeń ludowych. Specyfika tej odrębności wynikała z siły inercji lokalnych tradycji kulturowo-obyczajowych, na których funkcjonowanie decydujący wpływ miały uwarunkowania społeczno-produkcyjne bytu ludzi (formy produkcji i wy-

67