78187 Wykłady z polskiej fleksji1

Podstawowe pojęcia syntagmatyki fleksyjtu *‘‘"^ln syntetyczne i analityczne

Okazuje się jednak, że i ten model jest dla języka polskiego niewystarczający. Pi 3.3. Formy Syntetyczne i łinłllityCZnC pierwsze, niektórzy autorzy włączają do fleksji stopniowanie (tak też będzienn

czynić w tej książce), a formy stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków ^Ho(my feksyjne, które zawierają słowo posiłkowe lub afiks fleksyjny pisany np. naj-grub-sz-y, naj-grubi-ej, oprócz tematu, przyrostka lematowego i końcówk "^,l,l/iclnie °d ^temalu fleksyjnego danego lcksemu, nazywamy analitycznymi, np.

np wszystkich form leksemu BAĆ SIĘ, gdyż cząstka się jest ich obligatoryjnym l liulnikiem, a nie słowem posiłkowym ani afiksem fleksyjnym. Nie możemy też

obejmują przedrostek. Po drugie, niektóre formy czasownikowe oprócz afiksó* ^{ie pisał}' ^h*^{dzie pisać}' ^{pisał był}' ^{niech pisze}' ^(w,)by pisaK {my)śmy pisali' zawierają tzw. słowo posiłkowe, np. będzie (por. będzi-e pis-a-ć), był (por. pis-u-Ą^{llyhy)m byt}pisaL Formy Oeksyjne, które nie zawierają słowa posiłkowego an. by-ł) lub niech (por. niech pisz-e). Jak widać, słowa posiłkowe pełnią funkcji ^lllksu fleksyjnego pisanego oddzielnie, nazywamy syntetycznymi, np. pisze, pisał, analogiczne do afiksów fleksyjnych, ale zawsze pisane są oddzielnie od temali'"'^’ ^pisaliśmy> P^isać> ^pis^ ^pisano- Stosowane są też inne nazwy. Formy fleksyjnego czasownika. Mają one też inne znamiona względnej samodzielności, np ' "idyczne to inaczej formy proste, a formy analityczne to inaczej formy złożone, niektóre z nich są odmienne i same mogą być rozbite na temat fleksyjny (inny nu Zważmy, że choć każda forma analityczna składa się z dwóch lub nawet temat całej formy czasownikowej) oraz afiks, por. będzi-e lub by-ł. Przykłady u "^{m h sc}S^mentów P^isany^{ch oddzielnie}’ nie każda wielosegmentowa forma wyrazo-pokazują, że potrzebujemy jeszcze ogólniejszego modelu budowy formy fleksyjne,. ^w" >^{csl analit}y^c™^a- Nie powinniśmy mechanicznie do form analitycznych zaliczać

M3: forma fleksyjna = temat + część gramatyczna,

Ćw. 3-10

gdzie część gramatyczna może oznaczać afiks, ciąg afiksów, słowo posiłkowe lut " analityczne kwalifikować wszystkich form leksemów złożonych, takich jak

ich kombinację, a symbol + nie przesądza o kolejności elementów. W Morfologu część gramatyczna nosi nazwę fłektyw.

Model M3 nie jest uniwersalny. Nie dotyczy on języków pozycyjnych] w których nie ma fleksji, i z trudem daje się odnieść do języków alternacyjnycli w których znaczenie leksykalne przekazują spółgłoski, a wykładnikiem funkcj gramatycznej są altemujące samogłoski.

Wróćmy jednak do polszczyzny. Temat fleksyjny jest definiowany w gramatycJ szkolnej jako część stała formy fleksyjnej, wspólna dla całego leksemu. Nie jesl to ścisłe, gdyż nawet temat podstawowy może ulegać mniej lub bardziej regularnym zmianom - tzw. alternacjom tematowym - których skutkiem jest istniemJ tematów obocznych. Na przykład:

mil-y, mil-i nog-a, nodz-e, nóg-0 pros-i-ć, prosz-ę, proś-0 nieś-ć, nios-ę, niesi-e, niós-ł

Tematy rozszerzone, jak już widzieliśmy, mogą się różnić także przyrostkami tematowymi:

imi-eni-a, imi-on-a ciel-ęci-a, ciel-ęt-a, ciel-ąt

Gdy tematy fleksyjne różnych form jednego leksemu są zróżnicowane nieregularni! i do siebie niepodobne, nazywamy je supletywnymi. Pojęcie to jest stopniowalni I mówi się bowiem o supletywizmie całkowitym (np. człowiek-0, ludzi-e luf zł-y, gor-sz-y) albo częściowym (np. jech-a-ć, jad-ę lub znaleź-ć, znajdę) Często tematy supletywne, dziś łączone w jeden paradygmat, wywodzą sifl od różnych wyrazów, nie spokrewnionych etymologicznie (zob. Chludzińska -Swiątecka 1991;

\I)/IERAĆ NOSA. W obu wymienionych leksemach można wskazać formy miilityczne i syntetyczne zgodnie z przytoczonymi definicjami. Formami analityczni. mi są np. będzie się bał i będzie zadzierał nosa, formami syntetycznymi są np. hol się i zadziera nosa.

formy analityczne w polszczyźnie występują zasadniczo tylko w koniugacji. A i li klinacji istniałyby, gdyby uznać stopniowanie złożone (opisowe) za zjawisko Itflołyjne. W tej książce jednak konstrukcje typu bardziej złożony, najbardziej ehłony traktujemy jako połączenia form dwóch leksemów, a więc usuwamy je I*o/m granice fleksji.

■Dc lorm analitycznych należą:

I formy czasu przyszłego złożonego w trybie orzekającym czasowników niedokonanych, np. będę mościć lub będę mówił (por. Ja będę mówić, a wy mnie poprzecie), także w odwrotnym szyku: mówić będę, rzadziej mówił będę (por. Mówić będę potem);

formy czasu zaprzeszłego w trybie orzekającym, np. mówił był (por. Piłtypomniał sobie, co Waga mówił był przed godziną o solidarności), także w odwrotnym szyku: był mówił (por. Gdyby był mówił więcej, to...);

) formy czasu przeszłego w trybie orzekającym przy propozycji końcówki osobowo-liczbowej, np. -śmy mówili (por. O czym to myśmy mówili?);

I lormy czasu przeszłego w trybie warunkowym, np. byłby mówił (por. łiyłaby mówiła dalej, ale przerwał jej dziwny odgłos, .Klęknięcie, właśnie od arony łóżka), rzadziej w odwrotnym szyku: mówiłby był (por. Gdyby był chciał, mógłby był sprawę odwlec);

łoimy czasu nieprzeszłego w trybie warunkowym przy propozycji morfu by, np. by mówił (por. Wyobrażam sobie, co by mówił, co by czuł); formy trybu warunkowego bczosobnika, np. mówiono by (por. O, gdybym teraz, utonął, mówiono by, że z rozpaczy po śmierci matki);