79212 img001 (11)

76 Wybór rodzaju gramatycznego

używane przeważnie w liczbie mnogiej lub są skrótowcami od nazw wieloczłonowych.

—    Do pierwszej grupy należą na przykład rzeczowniki: cytat : cytata, klusek : kluska, łazanek : łazanka, mórg : morga, rodzynek : rodzynka, zapisek : zapiska, zawias : zawiasa. Uzasadnieniem tej oboczności w normie współczesnej polszczyzny jest przede wszystkim powszechność występowania obu form. Zwykle jest to związane z jakimś regionem kraju: jedna z form jest na przykład używana na południu Polski, druga na północy (por. terytorialne zróżnicowanie form cytat : cytata). Upieranie się przy wyłączności jednej z form (częste dyskusje typu: klusek czy kluska) nie jest więc uzasadnione.

—    Dwurodzajowość skrótowców ma inne podłoże. Wynika stąd, że pewne skrótowce, które funkcjonują już jako samodzielne wyrazy, mają zakończenie wskazujące na inny rodzaj gramatyczny niżby to wynikało z pełnej nazwy, którą reprezentują: to PAN czy ten PAN, ta NRD czy to NRD, to MSZ — ten MSZ. We współczesnej polszczyżnie dopuszcza się oba rodzaje gramatyczne takich skrótowców: NRD wygrała mecz i NRD wygrało mecz.

2. Nieuzasadniona dwurodzajowość rzeczowników

lub złe zaszeregowanie rodzajowe wyrazu

a)    Nie zawsze uznaje się za dopuszczalne dwie formy rodzajo

we rzeczowników nieżywotnych. Jeśli nie mają one dostatecznego umotywowania tradycją czy budową gramatyczną, to jedną z nich uznaje się za błędną. Tak jest z grupą rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych spółgłoską: gardziel, goleń, piszczel, torbiel, zgorzel, żołądź. Są one często błędnie uznawane za rzeczowniki rodzaju męskiego (dotyczy to zwłaszcza form goleń i żołądź), spółgłoska jest bowiem bardziej charakterystyczna jako zakończenie rzeczowników rodzaju męskiego. Pomyłka może powstać także dlatego, że wiele z wymienionych rzeczowników występuje przeważnie w liczbie mnogiej (golenie, piszczele; żołędzie), której forma nie sugeruje rodzaju gramatycznego.    „

b)    Rodzaj żeński ma również rzeczownik pomarańcza, formy „ten pomarańcz”, „to pomarańcze” (a także „ta pomarańcz”) są błędne.

c)    Rzeczownik kontrola jest rodzaju żeńskiego i musi mieć zakończenie samogłoskowe. Forma „kontrol” jest niepoprawna.

d)    Zapożyczony z łaciny wyraz opus, pomimo że budową jest zbliżony do polskich rzeczowników rodzaju męskiego, zachował do dziś rodzaj nijaki: to opus; opus dziewiąte. Mimo to opus odmienia się według deklinacji męskiej.

e)    Rzeczownik patrol bywa niepoprawnie uznawany za wyraz rodzaju żeńskiego. Jedynie poprawna jest postać męska — ten patrol.

f)    Rodzaj męski ma też w języku polskim nazwa monety bułgarskiej — lew (ten lew); w liczbie mnogiej rzeczownik ten przyjmuje postać lewy (nie: „lewa”) — dwa lewy, pięć lewów itd.

g)    Rodzaju męskiego jest też wyraz podkoszulek; forma żeńska („podkoszulka”) jest niepoprawna.

III ODMIANA PRZEZ PRZYPADKI I LICZBY

Kłopoty z odmianą rzeczowników są dwojakie. Mogą polegać na użyciu niewłaściwej końcówki gramatycznej, powodującej powstanie niepoprawnej formy deklinacyjnej (np. „kotowi” zamiast kotu, „gościami” zamiast gośćmi, „królowę” zamiast królową). Mogą też wynikać z wahań co do postaci tematu fleksyjnego wyrazu (np. kąsek czy „kęsek”, „o gwiaździe” — o gwieździe, kisielu — „kiślu”). Kłopoty te dotyczą rzeczowników wszystkich trzech rodzajów, zarówno rzeczowników osobowych czy żywotnych, jak i nieosobowych.

1. Dobór końcówki

w odmianie rzeczowników rodzaju męskiego

Często są wahania przy doborze końcówek gramatycznych. Zasady ich przydziału w tych przypadkach, w których występują obocznie co najmniej dwie końcówki, nie są bowiem jednolite, czasem obejmują nie klasy wyrazów, lecz poszczególne wyrazy.

Typ końcówki zależy przede wszystkim od rodzaju gramatycznego rzeczownika. Mało jest końcówek jednakowych dla wszystkich rodzajów. W celowniku liczby mnogiej wszystkie polskie rze-