80238 P1060822 (2)

Fhmth ł¥tgut.tf>n

lity*, WHff?

'li

^    „nAMl-BT" JAKO DRAMAT WIBLOP AIHJLARNY    > •

Nłc^brak,nam dowodów, że „podwójna fabuła" była w najlepszych dramatach elżbietańsklch czymś więcej nil chwytem stosowanym dla zapewnienia widzom odpoczynku. Sekwencje komiczne wplecione w tragedię to nie zwykło komediowe odprężenie czy też. znaki przestankowe dla głównej opowieści, jak muzyka, którą Comdlle stosował między aktami. U Slmkespcarc’a i u największych spośród jogo współczesnych fabuły drugoplanowe są istotną częścią całej kompozycji. Wszystko to jest, jak sądzę, powszechnie uznane. Nie została jednak dotąd osiągnięta zgoda co do tego, jaka jest natura tych powiąrnó: brak nam ogólnie przyjętego słownictwa krytycznego dla ich opisania.

I tak Mouiton w swej książce Shakespeare as a Oramatlc Artlst [1885] bndu fabuły jako logiczne serio wydarzeń i wykazuje (np. dla Króla Lira l Kupca wento kiego), łe tc rozmaite nurty narracyjne są powiązane z sobą w łańcuch przyczynowy, ptzy czym punkty kulminacyjne występują jednocześnie, co zwielokrotnia ich efekt, zaś ich zakończenia, tj. rozwiązania intrygi, są współzależne. Mouiton miał na myśli zastrzeżenia wysuwane przez krytyków raq|onałistów, jak Robertson, i odpowiadał na nie ich językiem. William Empson natomiast w swym niezwykle interesującym studium Some Vtrslons of Pastorał [1935] zajmuje się nie tyle logicznym powiązaniem wątków fabularnych, ile raczej ironicznymi analogiami, które między nimi zachodzą, np, tragikomiczną analogią między motywami miłości i wojny, jak w Trotlusle I Krestytisle; czy też między tyciem „błaznów” a tyciem L „bohaterów" w całym tradycyjnym dramacie angielskim aż do połowy XVIII ⁹ wieku.

Jnmesowski chwyt „reflektora” byłby więc zbliżony do podwójnej akcji w interpretacji Kmpsona. Sytuacje życia towarzyskiego, czyli drugorzędne raczej informacje, którymi James posługuje się dla odzwierciedlenia swego „dzinluniu”, służą do pokazania go z różnych (ironicznie rozbieżnych) punktów widzenia. Ani autorowi, ani głównemu bohaterowi nie wolno przełamać barier i „powiedzieć wszystko od razu”, gdyż mc byłoby to prawdziwie dramatyczne; nie byłoby to „obiektywne” w sensie realistycznym. Sytuacji, moralna i filozoficzna „scena” dramatu, ukazywana jest tak, jak widzi ją i interpretuje kilka postaci; stąd „działanie” całego dramatu prezentowane jest w miarę tego, jak poszczególne postaci to działanie kształtują i zgodnie z ich naświetleniem. Inaczej mówiąc, te różne wątki fabularne, w których biorą udział różne grupy osób, są analogiczne, a całość dramatu jest „Jednością” tylko „poprzez analogię”. Dramat nie musi zatem mieć ścisłej i racjonalnej jednolitości, jaką ma pojedynczy, logicznie i przyczynowo powiązany łańcuch wydarzeń, czyli wątek fabularny. Tak więc, jeżeli mamy zrozumieć powieść Henry Jamesa lub dramat Shaketpeare‘a, musimy być przygotowani na ciągle przesuwanie się perspektywy — od osoby do osoby i od jednego do drugiego wątku fabularnego. Musimy zarazem wydobyć tę najwyższą analogię, temat podstawowy, na który wszystkie one wskazują, każdy na swój sposób.

i Tii „hkj wyższa anślogia" czy też „temat podstawowy" to główna Msteaia w dramacie, Jak wyjaśnia Arystoteles w mało znanym fragmencie twej Poetyki Arystoteles znal dramat z fabułą o podwójnym Wątku, z których jeden komety m „szczęśliwie”, drugi — tragicznie. Arystoteles nie cenił go wysoko, jest on według niego „mniej doskonały” od czystą] tragedii, jest ustępstwem na rzecz pospolitego gustu. Kilka uwag Arystotełasa na temat Odysei zawiera jednak opia czegoś w rodzaju fabuły wielorekiąj, takiej Jaką stosował Shakespeare. Odyseja me ma ani ścisłej Jednolitości jedną) grupy osób, ani racjonalnej jednolitości pojedynczej iirtii fabularną). Jest w Odysei historia Telemacha poszukującego twego ojca - Telemarka. Jest w niej intryga Penelopy i jej zalotników. Jest w niej wiele drobnych opowiadań o przygodach Odysa na wyspach i na morzu; jest wreszcie jego konflikt z zalotnikami Wątków fabularnych jest wicie, lecz są one analogiczne: są one wszystkie „wcieleniami” jednego zasadniczego tematu, próby „powrotu do domu”. Odyseja M mani [powroty)) prezentuje pod wieloma postaciami to zasadnicze działanie, dążenie do odnalezienia ogniska rodzinnego,

Ody rozważa się strukturę Hamleta, warto wziąć pod uwagę wszystkie te studia nad cechami charakterystycznymi podwójnej fabuły. Wątki dramatu — walka między Hamletem a Klaudiuszem, między Hamletem a Poloniuszcm i Laertcscm, między Fortynbrascm a władzą Klaudiusza — są ściśle powiązane, współzależne przyczynowo i logicznie, podobne tym, jakie wykazał Mouiton na przykładzie Kopca weneckiego.

Zarazem wątki te stanowią ironiczne paralele, o których pisał Empson. Na przykład Poloniusz — posłużmy się tu terminami Empsona - gra rolę ..błazna*’ w stosunku do Hamleta „hohntera”, a jednocześnie Hamlet często czuje się jak błazen wobec Fortynbrnsn, a nawet Lacrtesa. Albo też stosując termin Henry Jamesa, można by powiedzieć, źo w ciągu sztuki przesuwamy się ustawicznie od reflektora do reflektora: od prostych żołnierzy z pierwszej sceny do gładkiego hipokryty, Klaudiusza, ze sceny drugiej; od krótkowzrocznej przezorności Polonio sza do niąjasnych, lecz głębokich intuicyjnych spostrzeżeń Ofelii. Akcja ftaśwtei-Innn jest z tylu różnych punktów, że mamy prawdziwe embarnss de rickess* Nie trzeba udowadniać, że dramat jest ciągiem Ironicznych analogii, trzeba natomiast wykazać, że analogie te łączą się w pewną całość, że mają one przekazać (choć z nadmierną obfitością) ukrytą jednolitość tematu. Przy przeprowadzaniu takiego dowodu Arystotelesowskic ujęcie działania analogicznego jest nad wyraz przydatne

Główne „działanie” ilumlcta można określić juko próbę wykrycia i usunięcia ukrytego schorzenia, wrzodu, który zatruwa życie Danii rządzonej przez Kiaudiusża Wszystkie postacie dramatu - od Poloniusza z jego „windlasMa” i „tssays of bt**” („drogą okólną" i „drogą pośrednią”) do Hamleta z. jego przypowieściami i symbolicznymi widowiskami — uczestniczą w tym działaniu, każda na swój sposób, stosownie do tego, czy są to postacie komiczne, złe ety natchnione Fabuła dramatu jest przy tym tak skonstruowana, że w jej częściach organicznych dostrtec można