81161 skanuj0026

158 Marcel Mauss

Arystotelesem¹, ekonomia historyczna umieszcza u początków podziału pracy. W tych różnorodnych społeczeństwach, których większość jest już dość oświecona, krąży coś całkiem innego niż rzeczy użyteczne. Klany, pokolenia i, na ogół, obie płcie ze względu na fakt, że możliwości spotkania pozwoliły im nawiązać liczne stosunki, znajdują się w stanie nieustannego podniecenia ekonomicznego, a samo to podniecenie bynajmniej nie jest niczym przyziemnym; jest ono o wiele mniej prozaiczne niż nasze kupna i sprzedaże, nasze najmy usług czy gry na giełdzie.

A przecież można posunąć się jeszcze dalej niż dotychczas. Można rozszczepić, przemieszać, inaczej zabarwić i określić podstawowe wykorzystywane przez nas pojęcie. Używane przez nas terminy - podarunek, prezent, dar - nie są tak do końca precyzyjne. Po prostu nie znaleźliśmy innych. Te pojęcia prawne i gospodarcze, które tak lubimy przeciwstawiać - wolność i zobowiązanie, hojność, szczodrość, zbytek i oszczędność, interes, pożytek - byłoby dobrze wymieszać jak w tyglu. Możemy tu pozwolić sobie jedynie na wskazówki - weźmy na przykład Trobriandczyków². Wszystkie opisane przez nas akty są zainspirowane przez bardzo złożone pojęcie; nie jest to pojęcie świadczenia całkiem dowolnego i bezinteresownego, nie jest to też pojęcie całkowicie interesownego wytwarzania i równie interesownej wymiany rzeczy użytecznych. Rozkwitała tam swego rodzaju hybryda.

Malinowski wykonał poważny wysiłek³, by sklasyfikować wszystkie transakcje, jakie stwierdził u Trobriandczyków, z punktu widzenia pobudek, interesu i bezinteresowności; umieszcza je między czystym darem a czystą wymianą poprzedzoną przez targowanie się⁴. Klasyfikacja ta jest w gruncie rzeczy nie do zastosowania. Tak na przykład, zdaniem Malinowskiego, przykładem czystego daru byłby dar składany sobie przez małżonków⁵. Ale, naszym zdaniem, jednym z najważniejszych faktów wskazanych przez Malinowskiego i rzucających jasne światło na wszystkie stosunki seksualne w obrębie całej ludzkości, jest zbliżenie mapula⁶, „stałej” opłaty dawanej przez mężczyznę jego żonie, do swego rodzaju płacy za świadczone usługi seksualne⁷. Podobnie, podarunki dla wodza są daniną; akty rozdawnictwa żywności (sagali) to wynagrodzenie za pracę, za odprawione obrzędy, na przykład w wypadku czuwania nad zmarłym⁸.

W gruncie rzeczy dary te nie są ani całkiem dobrowolne, ani rzeczywiście bezinteresowne. Najczęściej są to już przeciw-świadczenia składane nie tylko w celu opłacenia usług i rzeczy, lecz również dla utrzymania korzystnego przymierza³¹, które nie może nawet być odrzucone, jak na przykład przymierze między plemionami rybaków³² a plemionami rolników czy garncarzy. Otóż ten fakt występuje powszechnie; spotkaliśmy go na przykład u Maorysów, Tsim-shian³³ i u innych ludów.

Widzieliśmy zatem, gdzie tkwi ta siła, zarazem mistyczna i praktyczna - siła, która wiąże klany i równocześnie je dzieli, która dzieli ich pracę i równocześnie zmusza je do wymiany. Nawet w tych społeczeństwach jednostka i grupa, a raczej podgrupa, zawsze poczuwały się do suwerennego prawa odrzucenia umowy; nadaje to temu krążeniu dóbr aspekt szczodrobliwości; równocześnie jednak nie miały one na ogół ani prawa odmowy, ani żadnego interesu po temu. To właśnie, mimo wszystko, stanowi o pokrewieństwie tych odległych systemów ; z naszymi.

Stosowanie pieniądza mogłoby nasunąć inne refleksje. Trobriandzkie vay-. gu’a, naramienniki i naszyjniki, jak na północnym zachodzie Ameryki wyroby z miedzi czy irokeskie wampuny, są zarazem bogactwami³⁴, oznaką bogactwa,

. środkami wymiennymi i płatniczymi, jak również rzeczami, które należy dawać ; lub niszczyć. Ale są to zarazem zastawy związane z osobami, które je użytkują,

; _; przy czym zastawy te je wiążą. Ponieważ jednak już służą one w roli znaków pieniężnych, indywiduum jest zainteresowane dawaniem ich, aby móc na nowo ■? posiadać inne, przez przekształcenie pierwszych w towary czy usługi, które . z kolei znów przekształcą się w pieniądze. Zaiste, można by powiedzieć, że ; wódz u Trobriandczyków czy Tsimshian działa w sposób przypominający z da-' A ż lęka kapitalistę, który umie pozbyć się pieniędzy we właściwym czasie, aby % następnie odtworzyć swój kapitał obrotowy. Ta forma krążenia bogactw oraz archaicznego krążenia podążających za nimi oznak bogactwa tłumaczy się w równym stopniu przez interes, jak przez bezinteresowność.

Nawet akt czystego niszczenia bogactw nie wyraża tej całkowitej obojętności względem nich, którą tu zakładamy. Nawet te wzniosłe czyny nie są wolne od c egotyzmu. Czysto zbytkowna, prawie zawsze przesadna, często po prostu nisz-

³¹    Por. wyżej. W szczególności dar uńgubu składany bratu żony: produkty żniw w zamian za ' . . ; pracę.

³²    Por. wyżej (wasi).

b; A ³³ O Maorysach por. wyżej. Podział pracy oraz sposób jego funkcjonowania przy przygotowy-waniu świata przez klany Tsimshian jest doskonale opisany w pewnym micie potlaczu (zob. Boas, Tsimshian Mythology, dz. cyt., s. 274-275; por. tamże, s. 378). Przykłady tego rodzaju można mnożyć T; w nieskończoność, gdyż instytucje te istnieją nawet w społeczeństwach nieskończenie mniej roz-winiętych. Por. np. w Australii stanowisko grupy lokalnej posiadającej złoże czerwonej ochry' (zob. T|' Aiston, Horne, Savage Life in Central Australia, London 1924, s. 81, s. 130).

³ⁱ Por. wyżej. Ślad tych instytucji przechował się w językach germańskich w równoważności A „token” i ,zeichen~' na określenie pieniądza w ogóle. Znak. którym jest pieniądz, znak umieszczony na nim oraz zastaw są jednym i tym samym, jak podpis człowieka jest nadal tym, co angażuje jego 5. A. odpowiedzialność.

, % ■

1

   Polityka, ks. I, 1257 a 10 i nast. Zwracamy uwagę na siowo petebocic;, tamże, s. 25.

2

   Moglibyśmy z równym powodzeniem odwołać się do arabskiej ,jadaqa” - „jałmużna”, „cena narzeczonej”, „sprawiedliwość”, „podatek”. Por. wyżej.

3

   Zob. tegoż, Argonauci Zachodniego Pacyfiku, dz. cyt., s. 222.

4

   Jest godne uwagi, że w tym wypadku nie ma sprzedaży, gdyż nie ma wymiany vaygu'a, pieniędzy. Szczyt ekonomii, który osiągnęli Trobriandczycy, nie sięga zatem używania pieniądza w samym akcie wymiany.

5

   Pure gift.

6

   Zob. tamże.

7

   Słowo to oznacza opłatę za dozwoloną prostytucję niezamężnych dziewczyn. Por. Malinowski, Argonauci Zachodniego Pacyfiku, dz. cyt., s. 227-228.

8

   Por. wyżej. Słowo „sagali” (por. hakań) znaczy tyle, co „rozdział”.