85574 Wykłady z polskiej fleksji37

180 Synteza i analiza form, czyli fleksja w działaniu

Przykłady

ręka - rękę, mistrzyni - mistrzynię mysz - mysz, oko - oko, stół - stół chłopiec - chłopca, słoń - słonia

Uwaga 1. Spośród rzeczowników żeńskich na -i wyjątkową końcówkę ma PANI (-ą, nie -ę) i nieliczne rzeczowniki pochodne, już archaiczne, np. WAĆPANI

Uwaga 2. Nie o wszystkich rzeczownikach męskozwierzęcych można powiedzieć bez zastrzeżeń, że mają biernik równy dopełniaczowi. W 9.5.1. zwróciliśmy uwagę na dwurodzajowe rzeczowniki męskozwierzęco-męskorzeczowe, mające w dopełniaczu oboczne formy na -u i -a, np. PIRUET (w dopełniaczu piruetu lub pirueta), podobnie OMLET, PULPET, BISZKOPT, FILET, KOKOS, FANT, FART i inne. O tym, że są one dwurodzajowe, przekonuje ich łączliwość składniowa, por. zrobić piruet, zjeść omlet, mieć fart (mrz) albo zrobić pirueta, zjeść omleta, mieć farta (mzw). Jako męskozwierzęce powinny mieć biernik równy dopełniaczowi, ale w rzeczywistości tylko jedna z dwóch postaci dopełniacza - ta z końcówką -a - jesl używana w bierniku. Dopełniacze na -u nie przechodzą bowiem do biernika.

11.2.4. Podsumowanie: kryteria wyboru końcówki rzeczownika

O wyborze końcówki rzeczownika decyduje przede wszystkim:

1.    rodzaj gramatyczny;

2.    zakończenie tematu fleksyjnego.

Dodatkowo mogą być brane pod uwagę;

3.    względy znaczeniowe (np. męskorzeczowe nazwy narzędzi mają zwykle dopełniacz lp na -a, por. noża, hebla, pilnika, ale tylko łomu i obocznic kilofa lub kilofu\ zob. też uwagi w 11.2.1);

4.    względy morfologiczne (np. rzeczowniki męskoosobowe mają mianownik lm na -i/-y, -e lub -owie, por. studenci, urzędnicy, nauczyciele, królowie, ale te spośród nich, które kończą się w mianowniku Ip na -ca, mają niedeprecjatywny mianownik lm zawsze na -cy, por. dawca - dawcy);

5.    względy leksykalne (np. tylko trzy rzeczowniki męskozwierzęce mają końcówkę -u w dopełniaczu lp: WÓŁ, BAWÓŁ i PIŻMOWÓŁ).

Odpowiednio do tego mówi się o kryterium gramatycznym, tematowym, seman tycznym, morfologicznym i leksykalnym (przy czym to ostatnie trudno właściwie uznać za kryterium, gdyż jego zakres ogranicza się do pojedynczych wyrazów). Kryteria te czasem się wzmacniają, a czasem popadają w kolizję i trudno wtedy orzec, dlaczego jedno z nich bierze górę nad drugim.

Co więcej, obserwuje się wyrównania analogiczne do innych wyrazów, nie mieszczące się w wymienionych kryteriach, lecz mające z'ródło w przypadkowym podobieństwie jednych form wyrazowych do innych. Na przykład nazwy urządzeń na -alor mają dopełniacz lp na -a prawdopodobnie przez analogię do licznych rzeczowników męskoosobowych o tym zakończeniu, por. administratora, adoratora, agitatora i podobnie akumulatora lub amortyzatora, przy czym analogia ta obejmuje też rzeczowniki, w których cząstka -ator nie ma statusu przyrostka, np. totalizatora.

11.2.5. Łatwe i trudne przypadki w deklinacji rzeczownikowej

Do przypadków łatwych należą:

1.    C lm - zawsze z końcówką -om.

2.    B lm - dla rzeczowników męskoosobowych równy D lm, dla niemęsko-osobowych równy M lm.

3.    N Im - z końcówką -ami (czasem wyjątkowo -mi po spółgłosce miękkiej, np. końmi, dłońmi, liśćmi, gałęźmi, choć częściej gałęziami).

4.    Ms lm - z końcówką -ach (wyjątkowo -ech: Niemczech, Włoszech, Węgrzech, ponadto przestarzałe niehiesiech wobec neutralnego niebiosach).

5.    W lm - zawsze równy M lm.

Do przypadków szczególnie trudnych, w których brak jasnych kryteriów (nieleksykalnych), należą:

1.    D lp mrz - trudny wybór między -a i -u, por. bohomaza lub bohomazu, ale tylko obrazu', podobnie zamka ‘urządzenia’ i zamku ‘budowli’, ale tylko korka, niezależnie od znaczenia; zob. też uwagi do 11.2.1.

2.    D lm m - trudny wybór między -i/-y i -ów, gdy temat fleksyjny kończy się spółgłoską stwardniałą, por. graczy, ale wieszczów i obocznie mieczy lub mieczów; podobnie arkuszy, ale marszów i obocznie koszy lub koszów; podobnie beżów, ale wiraży i obocznie melanży lub melanżów.

11.2.6. Końcówki wspólnofunkcyjne w deklinacji przymiotnikowej

Niektóre formy przymiotnikowe mogą być tworzone za pomocą końcówek:

-i, -im, -ich, -imi, inne zaś za pomocą końcówek:

-y, -ym, -ych, -ymi.

Wybór jest zależny od zakończenia tematu: końcówki z -i- występują po spółgłoskach fonetycznie miękkich, a końcówki z -y- po spółgłoskach twardych. Stąd np. przedn-im, ale tyln-ym, głup-ich, ale tęp-ych, miękk-imi, ale tward-ymi. l*o formie kanonicznej można poznać, czy dany przymiotnik należy do miękko-tcinatowych czy twardolematowych. a zatem który szereg końcówek jest dla niego właściwy, por. w lp rodzaju męskożywotnego: