img082 (31)

kich jak: Kopciuszek, Czerwony Kapturek, Jaś i Małgosia, żywa woda itp. Uwagi o recepcji tych wątków zacząć wypada od przypomnienia niezwykle charakterystycznych dla życia gatunku i jego społecznego funkcjonowania kwestii stereotypowości fabuł baśniowych i wielokrotnego, w warunkach żywego przekazu oralnego, powtarzania tych samych opowieści. Powtarzalność ta, będąca zdaniem Łotmana, zaskakującym paradoksem komunikacji językowej ² należy do najbardziej typowych zjawisk zarówno kultury ludowej jak i subkultury dziecięcej. Należy przy tym, jak się zdaje, odróżnić dwie postaci tego fenomenu. Pierwsza z nich przejawia się w dobrze znanym opowiadaczom bajek żądaniu słuchaczy czy częściej — słuchacza, aby ten sam wątek, wielokrotnie już opowiadany, po raz kolejny powtórzony został w taki sam sposób. Zjawisko to wiąże Cieślikowski³ ze świadomym oczekiwaniem odbiorcy na przeżycie tych samych emocji, które towarzyszyły słuchaniu baśni po raz pierwszy — niepokoju o los bohatera, a także radości i ulgi, gdy zakończenie okazało się dla niego pomyślne.

To poszukiwanie pozytywnych doznań emocjonalnych, a także odpowiednio dozowanego lęku, nie wyczerpuje jednak istoty intrygującego problemu wielokrotnej recepcji tych samych tekstów baśniowych. Zjawisko to bowiem ma jeszcze jeden wymiar określony przez Łotmana mianem autokomunikacji i uznany przez tego badacza za niezwykle istotny typ komunikowania się w systemie kultury, przede wszystkim zaś — w warunkach kultury ludowej⁴. Błędem byłoby jednak ograniczenie istoty autokomunikacji do prymitywnych, przedpiśmiennych form przekazu tekstów językowych. Przedmiotem autokomunikacji stać się bowiem może dowolny tekst literacki (Łotman podaje przykład Anny Kareniny) pod warunkiem potraktowania go przez czytelnika jako pojemnej formy syntaktycznej pozbawionej jednoznacznych powiązań semantycznych z kontekstem, zdolnej do pełnienia funkcji wzoru dla powtarzalnych sytuacji ludzkich i ich przekonywającego wyjaśniania. Jeśli hipotetyczna czytelniczka dzieła Tołstoja w pewnym momencie lektury dokonuje odkrycia: „Anna Karenina to ja!” i traktuje fabułę powieści jako specyficzną prefigurację własnych losów, to młodociana adresatka Kopciuszka, znajdująca się w subiektywnie niekorzystnej sytuacji rodzinnej, zdaniem Betteł-heima rozumuje następująco: „Kopciuszek to ja; oto jak mnie prześladują i pragną zgnębić; oto kim dla nich jestem — niczym” 5. W ten dość zaskakujący sposób semiotyk i psychoanalityk wspierają się nawzajem i uzasadniają tę samą tezę: utwór literacki percypowa-ny jako system związków fabularnych i przy założonej możliwości zidentyfikowania się czytelnika z fikcyjnym bohaterem może w procesie indywidualnej konkretyzacji czytelniczej służyć porządkowaniu i wyjaśnianiu rzeczywistości psychicznej odbiorcy. Jeśli jednak opierając się na tej tezie buduje Łotman ogólną teorię tekstów precedensowych wzbogacających potencjał informacyjny kultury, to Bettelheim od teoretycznych stwierdzeń przechodzi do postulatów o charakterze psychoterapeutycznym. Warto przy tym zauważyć, że konkretne analizy najpopularniejszych wątków baśniowych prowadzą Bettelheima do wniosku niezgodnego ze sformułowaną przez Proppa tezą o przynależności wszystkich opowieści magicznych do tęgo samego typu i odtwarzaniu przez nie wspólnego wzorca morfologicznego.

Rozpatrując różne wątki baśniowe pod kątem ich psychoterapeutycznej przydatności postuluje autor zapoznawanie dzieci z całym szeregiem opowiadań zawierających wyjaśnienia różnych sytuacji i problemów życiowych i sugerujących odmienne sposoby przezwyciężania lęków i trudności, jakie napotyka młodociany

163