img178

11. INNA MITOLOGIA: OLBRZYMI, ELFY I KARŁY

Jednym z największych braków wszystkich prawie dotychczasowych syntez mitologii nordyckiej było niedocenianie wielości i różnorodności skandynawskich istot nadprzyrodzonych. Asowie, choć najbliżsi ludziom i w pewien sposób z nimi tożsami, nie byli w niej jedynymi bóstwami. Obok Asów istniał inny świat nadprzyrodzony, obdarzony odmiennymi cechami niż oni, herosi i ludzie (oczywiście mężczyźni). Nawet Wanów i Disy (boginie) niekiedy więcej łączy z tym innym światem, niż z „naszym”. Poza Wanami i boginiami (częściowo już zresztą „oswojonymi” przez Asów) zaliczają się do niego Olbrzymi, Elfy i Karły. Każdy z tych trzech rodzajów istot był inny i spełniał w skandynawskich wierzeniach odmienną rolę. Olbrzymi, starsi od bogów, którzy byli uważani za ich potomków, występują jako wrogowie Asów, dysponują jednak wyjątkowymi bogactwami i zdolnościami. Te skarby bogowie próbują na nich zdobyć. Elfy były istotami występującymi wspólnie z Asami, przedstawiane są jednak mało konkretnie, bardzo często wydają się być tożsame z Wanami i tak jak oni mają pewne cechy istot z innego świata. Z drugiej strony uderza ich podobieństwo do landvettir, rodzimych duchów poszczególnych ziem, oraz do Karłów, nie bez przyczyny uznanych przez Snorriego za jeden z rodzajów Elfów. Karły różni od Olbrzymów i Elfów to, że w odróżnieniu od tych odwiecznych, zaświatowych i ponadczasowych istot, zostały stworzone przez bogów, i podobnie jak ludzie są istotami na swój sposób wtórnymi. Wspólną cechą Olbrzymów, Elfów i Karłów jest natomiast to, że ich siedziby umieszcza się w podziemiu, poza granicami tego świata, lub wręcz w zaświatach. Najmniej wiemy o siedzibach Elfów, jednak i one bytują najczęściej we wnętrzach wzgórz, lub jako zmarli ludzie w mogilnych kopcach. Jeśli zaś uznamy je za istoty w jakimś stopniu tożsame z Wanami i podobne do landvaettir, to zauważymy mocne związki Elfów z zaświatami.

Najważniejszą wspólną cechą Olbrzymów, Elfów i Karłów wydaje się być jednak to, że w ich osobach dostrzec można bohaterów innej mitologii, postacie w dużo mniejszym stopniu podobne do ludzi niż się to dzieje w przypadku Asów, bóstwa żyjące w innym świecie, podziemnym lub pozagrobowym. Czy oznacza to, że istoty te uznać można za ślady postaci dawnej mitologii, poprzedzającej lepiej nam znany, bliższy naszych czasów i naszej mentalności antro-pomorficzny i wybitnie męski panteon Asów¹, czy też jest to tylko inna warstwa wierzeń, współistniejąca od zawsze z antropocentrycznym panteonem właściwych bogów? Jest to pytanie, które lepiej pozostawić bez odpowiedzi.

11.1. Olbrzymi

Hermann Schneider (1938, 102) stwierdził kiedyś, że „podobieństwo niektórych Olbrzymów do bogów wciąż przywołuje myśl, iż ‘iotnar mogli być dawnymi bogami, ale młodszy, bliższy ludziom ród pozbawił ich panowania, i od tego czasu żyją oni ze sobą w wiecznej wrogości”. Stwierdzając, że ślady takiej wizji mitycznej historii bogów i Olbrzymów można odnaleźć u Snorriego i Sa-ksona zauważał słusznie, że nie wydaje się mimo wszystko prawdopodobne, by pogańskie wierzenia Germanów zdominowane były ongiś przez kult Olbrzymów. Kilka zaliczanych do nich postaci wykazuje wszakże oczywiste podobieństwa do bogów i tacy Olbrzymi jak Mimir i Aegir w zasadzie spełniają ich rolę. W sprzeczności z przypisanym bogom i Olbrzymom wątkiem odwiecznej wrogości, a w zgodzie z motywem ich pokrewieństwa, każdy z nich pozostaje z bogami w przyjaznych, a przynajmniej poprawnych stosunkach.

Najpierw spróbujmy naszkicować najistotniejsze cechy Olbrzymów. Dzielili się oni na kilka rodzajów. Obok jotunów (staroislandzcy iotnar, staroanglosascy eotans) istnieli thursowie (thursar), wśród nich uznawani za pierwszych Olbrzymów Hrimthursowie („thursowie szroniaści”), trolle (trollr) i risir (por. niemiec-

1

Tak L. Motz 1973-1974, 110, odwołując się do koncepcji G. Dumezila, który w dawnych monstrualnych bogach takich jak Uranos czy Waruna, dostrzegł poprzedników kolejnej generacji bogów, zdetronizowanych przez ich bardziej już ludzkich przedstawicieli w rodzaju Zeusa czy In-dry. Jak słusznie zauważono, ci ostatni są nadludzcy, podczas gdy ich poprzednicy - nieludzcy.