Sarmatyzm - natura zjawiska, przedstawiciele
Sarmatyzm to typ kultury szlacheckiej, opierający się na micie złotej wolności, traktujący warstwę szlachecką jak wspólnotę niemal mistyczną. Przynależność do niej dawało tylko odpowiednie urodzenie. Głoszono hasła równości, choć między magnaterią a średnią szlachtą istniała ceremonialna przepaść. Ośrodkiem złotej wolności był przywilej liberum veto, przyczyna zerwania bardzo wielu sejmików (ilość ta dochodziła do 50%).
Istotną cechą sarmatyzmu było gromadzenie się w niewielkie, sąsiedzkie wspólnoty, przy jednoczesnej ostrej ksenofobii, zwłaszcza w stosunku do cudzoziemców.
Ziemianie czuli się kontynuatorami tradycji starożytnego Rzymu. Dorabiano fikcyjne genealogie, do życia codziennego mieszano kulturę i obyczaje rzymskie, publicznie używano mieszanej „polsko-łacińskiej” mowy.
Jednak eksponując republikańskie cnoty pomijano dyscyplinę, karność i silny rząd.
Kontrrewolucja doprowadziła do zespolenia ideologii ziemiańskiej z katolicyzmem, Kościół nabrał cech instytucji państwowej. Popularne stały się hasła „Polska przedmurzem chrześcijaństwa” i „szlachcic defensor fidei”. Kiedy w XVII i XVIII w. w Europie dochodziło do głosu mieszczaństwo, popularny stawał się racjonalizm, w Polsce szerzył się obskurantyzm i zabobon. W szkołach zakonnych królowała scholastyka, pozbawiona już większości pozytywnych treści.
Literatura czasów saskich jest dewocyjna, drukarnie skupione były w ręku zakonników lub instytucji kościelnych. Panował zastój umysłowy, brakowało ośrodków kulturalnych, które mogłoby doprowadzić do zmian. Typowymi utworami sarmackimi są „Nowe Ateny” księdza Benedykta Chmielowskiego, „Trwałość szczęśliwa królestw albo ich smutny upadek narodom przed oczy przedstawione” Szymona Majchrowicza, czy „Monita politico-moralia” Andrzeja Maksymiliana Fredry, pochwalające sarmatyzm i odcięcie się od Europy.
Stanisław Trembecki - sylwetka twórcy
Urodzony około 1739 roku, w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej. Najbardziej autentyczny osiemnastowieczny dworski poeta polski, związany ze Stanisławem Augustem. Jego poezja zbliżona była do dworskiego rokoka, nawiązywała do myśli epikurejsko- hedonistycznej, przepojona była oświeceniowym libertynizmem. Według legendy miał być awanturnikiem i hulaką. Zadebiutował w wieku dojrzałym, na łamach „Zabaw przyjemnych i pożytecznych”. Za życie nie wydał żadnego zbioru poezji, nie przywiązywał wagi do swojej twórczości. Jego utwory podzielić można na trzy grupy:
Utwory polityczne, na zamówienie króla i zawierające jego propagandę
Wiersze libertyńskie
utwory rokokowe, dworskie komplementy.\
Jego libertynizm był wolteriański, racjonalistyczny, nie podpisywał się pod wizją doskonałej natury. Społecznie jego libertynizm był raczej łagodny, teologicznie nie wykraczał poza deizm. Razem tworzyło to wzór „fircyka”. Nie miał ambicji dydaktycznych, moralizatorskich.
Oda „Na dzień siódmy września albo rocznicy elekcji” opisuje młodość Stanisława Augusta i go wysławia, zaś jego porwanie przez konfederatów opisywane jest jak męka świętego. Tworzył podobne utwory na zamówienie króla.
W latach 1787-88 (przed sejmem czteroletnim) Trembecki aktywizował się jako poeta polityczny, bronił prorosyjskiej polityki króla.
Jego twórczości zbliżona jest do poezji Naruszewicza (podobne mają m.in. próby odnowy języka przez wprowadzani potocyzmów, neologizmów, elementów gwarowych). Jednak wyróżnia go charakterystyczne rozmiłowanie w przyrodzie, podkreślanie jej mocy ale i wdzięku, dostrzeganie walki żywiołów.
Jego sławę mistrza poezji klasycystycznej umacniają poematy opisowe- Powązki, Zofiówka. Jego zachwyt naturą nie wynika z sentymentalizmu lecz antyurbanizmu spowodowanego niechęcią do Warszawy w okresie sejmu rozbiorowego.
Po śmierci króla opiekował się nim Czartoryski na Ukrainie - tam Trembecki napisał Sofiówkę, określana jako produkt jego starości - doskonały lecz zimny, ze stępionym ostrzem libertynizmu.
Robił również przekłady np. części bajek la Fontaina. Uplastyczniał w nich oryginalne opisy, nadawał utworom cechy polskie.
Do końca życia nie zmienił poglądów, nie chodził do kościoła - zmarł grając w szachy i rozmawiając o kobietach :)
Temat śmierci w literaturze średniowiecznej
Średniowieczna refleksja nad śmiercią godzi prawdy zawarte w Biblii z wybranymi wyjątkami filozofii starożytnej. Śmierć była karą za grzech pierworodny, wiodła jednak do połączenia z Bogiem. Dotyczyła bowiem jedynie ciała, dusza mogła być zbawiona. Jej los po śmierci opisywano w apokalipsach i apokryfach (np. wizja św. Piotra, Pawła). Opisywano m.in. śmierć człowieka sprawiedliwego, unoszonego przez aniołów i grzesznika, porywanego przez złe duchy.
W późniejszych pismach temat śmierci silnie łączy się z postawą pogardy dla świata. Powstają podręczniki Ars Bene Moriendi (dobrego umierania) analogiczne do Ars Bene Vivendi (dobrego życia). W A.B.M. ważną rolę odgrywał moment psychomachii, walki dobrych i złych duchów nad ciałem konającego.
Dzieliła się ona na pięć etapów, diabeł kusił do :
zwątpienia w nadzieję zbawienia
buntu przeciw cierpieniu fizycznemu
zniecierpliwienia zachowaniem krewnych,
pychy
przywiązania do dóbr doczesnych.
Najczęstszym obrazem śmierci była w średniowieczu postać ludzkich zwłok, poruszających się i mówiących ( np. motyw „trzech zmarłych” młodzieńców uświadamiających „trzem żywym” nietrwałość życia i nieuchronność śmierci „czym my byliśmy wy jesteście, czym my jesteśmy wy będziecie”). Inne ujęcie tego tematu to „spory”, dialogi Człowieka (postaci bez cech jednostkowych) i personifikacji Śmierci (najczęściej z sierpem, kosą lub mieczem).
Człowiek był istotą łączącą pierwiastki materialne i niematerialne (duszę i ciało). Drugi rodzaj sporów opisywał dialog Duszy i Ciała, które oskarżają się wzajemnie o upadek człowieka i snują refleksję o fałszu świata. Pojawiały się też personifikacje stanów społecznych, np. król, rycerz, które potem stały się uczestnikami „korowodów śmierci”. Liryczne utwory o śmierci to „lamenty pokutne” umierających grzeszników, nawiązujące do aktu spowiedzi oraz psalmów pokutnych. Oprócz tego rozwijały się utwory wizyjne, pobudzające ciekawość estachologiczną ludzi średniowiecza.