Normy społeczne - to reguły zachowań moralnych, etycznych i obyczajowych obowiązujących w danym społeczeństwie. Wypowiedzi zwane normami bezpośrednio wskazują na określone zachowanie w danej sytuacji jak np. rady. Normy społeczne dzielą się na: normy pasywne, (pomocnicze) i normy aktywne, (podstawowe) - które dyktują postępowanie i stanowią podstawę porządku społecznego, dzielą się one na: bezroszczeniowe i roszczeniowe: a te z kolei na autonomiczne(nakaz sumienia) i heteronomiczne - które pochodzą od autorytetu wyższej rangi (norma prawna) lub niższej rangi (normy obyczajowe).
Norma prawna - reguła zachowania będąca częścią składową systemu prawa, zabezpieczona sankcją przymusu państwowego.
Normą prawną są tylko takie zdarzenia aktów normatywnych, które podmiotom do których są skierowane wyznaczają pewne: uprawnienia i obowiązki. Norma prawna, jest normą: aktywną-roszczeniową-heteronomiczną-pochodzącą od autorytetu wyższej rangi. Normy prawne są wydobywane z przepisów drodze interpretacji, czyli wykładni prawa.Normy prawne dzielimy ze wzgledu na: TREŚĆ: normy prawa materialnego- regulują podstawowe stosunki prawne oraz normy prawa formalnego - określają realizację podstawowych stosunków prawnych. KONKRETNOŚĆ NORMY: konkretne - dyspozycja wyraźnie określa sposób postępowania, blankietowe - gdy norma nie formułuje dyspozycji wyraźnie a powierza jej ustalenie wskazanemu organowi państwowemu, odsyłające - gdy odsyła do dyspozycji zawartej w innym przepisie. ZASIĘG OBOWIĄZYWANIA: ogólne - gdy odnosi się do wszystkich przypadków i osób, zindywidualizowane - gdy odnosi się do ściśle określonych przypadków i osób.
INNE PODZIAŁY: kategoryczne - wyznaczają pewną zasadę którą należy spełniać bezwarunkowo np. nie zabijaj i hipotetyczne - wyznaczają zasadę postępowania wymaganą tylko w określonych warunkach ,względnie obowiązujące- norma przewiduje dyspozycje wtedy gdy adresat normy nie dokonał innej czynności np. spadkodawca nie zostawił testamentu i bezwzględnie obowiązujące - gdy adresat nie ma innego sposobu zachowania się jak podany w dyspozycji , uprawniające i zobowiązujące, ogólne- gdy reguluje szeroki zakres spraw i stanowi ogólną regułę postępowania i szczegółowe oraz powszechne i partykularne.
BUDOWA NORMY PRAWNEJ: Hipoteza - opis okoliczności w których adresatowi jest coś nakazane, zakazane bądź dozwolone, dyspozycja - określa wymagany sposób zachowania się adresata , sankcja - określa dolegliwość dla adresata, który nie zachował się zgodnie z dyspozycją. Rodzaje sankcji: represyjna- dla przestępcy za czyn zabroniony, egzekucji - przymusowe wykonanie czynności np. wydanie rzeczy, nieważności - uznanie czynności dokonanej za nieważna.
Rodzaje norm ze względu na sankcje: Leges perfectae - grozi sankcja karna, imperfectae - nic, plus quam perfectae- sankcja nieważności i karna, minus quam perfectae - tylko sankcja karna.
Źródła prawa - dzielą się na: źródła powstania prawa - organy stanowiące prawo i ich efekty i źródła poznania prawa - to wszelkie pomniki dzięki którym dowiadujemy się o treści normy prawnej z przeszłości. Źródła prawa w znaczeniu materialnym to czynniki kształtujące normę prawną obiektywne- klimat, subiektywne- intencje ustawodawcy, źródłami prawa w znaczeniu formalnym są wszelkie organy tworzące prawo i ich rezultaty. Rodzaje źródeł prawa: zwyczaj prawny -od ludów, akty normatywne- tworzą prawo stanowione dzięki organom ustawodawczym, umowy - tworzą ją dwa lub więcej podmiotów, precedens sądowy- tworzy organ stosujący prawo.
System źródeł prawa - to całokształt uporządkowanych źródeł praw obowiązujących w danym państwie. Budowa aktów normatywnych:
Nazwa- Data- Tytuł- Preambuła-uroczysty wstęp zawierający deklarację ustawodawcy o motywach wydania aktu-Część ogólna- Część szczegółowa- zawiera sankcje za nie przestrzeganie dyspozycji-Przepisy końcowe i Promulgacja -podpis osoby pełniącej funkcję organu.
Zbiory źródeł prawa: Kodyfikacja - zebrany w jedną całość zbiór aktów z danej dziedziny , Nowelizacja - uzupełnienie tekstu normatywnego o nowe fragmenty, Inkorporacja - zebranie wielokrotnie zmienianych przepisów prawnych w jedną całość bez zmieniania ich treści. Tryb stanowienia aktu normatywnego: inicjatywa ustawodawcza - uchwalenie ustawy - promulgacja - publikacja. System źródeł prawa polskiego opiera się na aktach normatywnych pochodzących od: organów władzy ustawodawczej (Konstytucja, uchwały Sejmu i Senatu), od najwyższych organów władzy wykonawczej (rozporządzenia prezydenta i RM), od terenowych organów administracji rządowej
od terenowych organów administracji rządowej (wojewody) oraz od organów samorządu terytorialnego (Rady gminy)-przep. porządkowe.
Stosunek prawny - jest kwalifikowaną postacią stosunku społecznego występującą w dwóch kategoriach: monistycznej - zakładającej, że stosunki prawne zachodzą tylko w jednej płaszczyźnie (koncepcja normatywistyczna-płaszczyzna abstrakcyjna, koncepcja realistyczna-płaszczyzna-empiryczna) i dualistycznej - według niej stosunki prawne zachodzą w dwóch płaszczyznach: normatywistycznej i realistycznej (Jerzy Lange). Przedmiotem stosunku prawnego jest rzecz-czyli dobro materialne np. dom lub niematerialne jak np. prawo autorskie. Podmiotem stosunku prawnego jest osoba Do zaistnienia stosunku prawnego potrzebne są minimum dwa podmioty gdzie jedna jest podmiotem uprawnienia-kupujący a druga podmiotem obowiązku- sprzedający.
Osoba fizyczna - to człowiek od poczęcia aż do śmierci. Zdolność prawna -to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność do czynności prawnych - oznacza że człowiek we własnym imieniu może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania- czyli dokonywać czynności prawnych, może być pełna i ograniczona. Zdolność do działań prawnych - polega na działaniu i nabywaniu praw przez osoby fizyczne poprzez czyny dozwolone i niedozwolone i na ponoszeniu za nie odpowiedzialności.
Osoba prawna - to jednostka organizacyjna powołana do określonych celów, uznana za samodzielny podmiot, jak: Korporacje , zakłady i fundacje -czyli masy majątkowe powołane do realizacji zadań np. charytatywnych. Teorie dotyczące osoby prawnej: organiczna -osoba prawna jako żywy organizm, negująca jej istnienie - osoba prawna to twór sztuczny, majątku celowego - służącego do określonych celów społecznych oraz interesu ludzkiego - osoba prawna to personifikacja interesów ludzkich.
Zdarzenie prawne - to fakt wywołujący skutki prawne jak: powstanie, zmianę bądź wygaśnięcie konkretnego stosunku prawnego. Wyróżniamy zdarzenia prawne: niezależne od ludzkiej woli - powódź i zależne od ludzkiej woli jak: czyny, czynności prawne jednostronne (testament) i dwustronne (małżeństwo) oraz orzeczenia sądowe: deklaratoryjne - stwierdzające fakt zaistnienia określonych skutków prawnych np. umowy kupna-sprzedaży oraz konstytutywne - powodujące wygaśnięcie starego i powstanie nowego stosunku prawnego.
Domniemanie - uznanie istnienia nie stwierdzonego faktu na podstawie innych faktów już stwierdzonych. Wyróżnia się domniemanie ludzkie i prawne a te dzieli się na: domniemanie prawne zwykłe -które można obalić wprost wykazując nieprawdziwość wniosku oraz domniemanie prawne bezwzględne- wskazujące na nieprawdziwość przesłanki z której wynika wniosek.
Fikcja prawna - występuje gdy ustawodawca każe uznać jakiś fakt za istniejący gdy ten wcale nie zaistniał.
System prawa - to ogół norm prawnych obowiązujących w danym państwie w określonym przedziale czasowym. Rozróżniamy dwa systemy prawa: ustawowy-kontynentalny oraz precedensowy common law. Pierwszy cechuje się hierarchicznie uporządkowanymi normami, które tworzą organy ustawodawcze, drugi opiera się na precedensach zaistniałych w przeszłości i ustanawianych przez sądy. Każdy system prawa powinien być: Zupełny, Niesprzeczny oraz Hierarchicznie uporządkowany. Zupełność systemu prawa - oznacza iż nie może być w nim luk czyli braków odpowiednich norm prawnych. Luka prawna - może być: konstruktywna, logiczna, aksjologiczna i pozorna, sposobem na usunięcie luki prawnej jest zastosowanie analogii z ustawy -norma wydana w podobnej sytuacji lub z prawa.
Niesprzeczność systemu prawa - oznacza że normy wchodzące w jego skład nie powinny się nawzajem wykluczać, wyróżniamy sprzeczności : logiczną- norma nakazuje zakazuje to samo, prakseologiczną- jedna norma nakazuje to co niweczy druga oraz aksjologiczną -niezgodność z etyką. Reguły kolizyjne - mają za zadanie usunięcie sprzeczności z norm głosząc że: norma hierarchicznie wyższa uchyla niższą, norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą oraz norma szczególna uchyla normę ogólną. Hierarchiczność systemu prawa mówi że: norma hierarchicznie wyższa stanowi podstawę obowiązywania normy hierarchicznie niższej a normy szczegółowe są rozwinięciem normy ogólnej i nie mogą być z nią sprzeczne. Główny wewnętrzny podział systemu prawa na prawo publiczne i prywatne.
Wykładnia prawa - to proces poznawczy zmierzający do ustalenia znaczenia norm prawnych zawartych w przepisach.
Etapy wykładni prawa: 1. powstanie wątpliwości co do znaczenia normy prawnej 2. usuwanie wątpliwości przy użyciu dyrektyw interpretacyjnych (językowych, systemowych i funkcjonalnych) 3. porównanie wyników. Teorie wykładni prawa dzielą się na: opisowe- opisują jak przebiega proces wykładni oraz normatywne - opisują jak powinien przebiegać proces wykładni prawa. Statystyczne teorie wykładni prawa - dążą do zapewnienia stałości prawa zaś dynamiczne - mają za zadanie niwelować proces nienadążania prawa za życiem.
Rodzaje wykładni prawa : 1. ze względu na dyrektywy interpretacyjne : gramatyczna- językowa - polega na ustaleniu znaczenia normy prawnej na podstawie analizy zwrotów językowych jakie zastosował prawodawca, systemowa - ustalenie znaczenia normy prawnej ze względu na jej usytuowanie w całym systemie prawa, funkcjonalna - polega na ustaleniu skutków jakie zastosowanie normy wywołało w przeszłości i wywołuje obecnie, celowościowa - polega na dostosowaniu normy aby służyła ona w przyszłości zgodnie z intencją ustawodawcy , 2. ze względu na autora: autentyczna - gdy akt normatywny ustanowił organ państwowy, legalna - dokonywana przez kompetentny organ państwowy, praktyczna - dokonywana przez organ stosujący prawo, doktrynalna - ma charakter prywatny i dokonywana jest przez prawników , 3. ze względu na zakres znaczenia: dosłowna - gdy wynik jest zgodny ze znaczeniem wyrazów użytych w ustawie, rozszerzająca - wynik wychodzi poza zakres ustalony w ustawie i ścieśniająca - gdy interpretator przyjmuje węższe znaczenie normy od tego które nasuwa się przy jej dosłownym rozumieniu.
Stosowanie prawa - jest przestrzeganiem prawa przez kogokolwiek ale także procesem ustalania przez organy państwowe konsekwencji prawnych dla faktów uznanych za udowodnione w sposób wiążący na podstawie norm prawa obowiązującego. Etapy stosowania prawa:
1. należy ustalić jaka norma obowiązuje 2. uznać fakt za udowodniony 3. zastosować subsumcję - czyli podciągnięcie faktu uznanego za udowodniony pod określoną normę prawną 4. ustalić konsekwencje na podstawie obowiązującej normy prawnej.
Sylogizm prawniczy - to typ wnioskowania logicznego w którym występują przesłanka mniejsza - jako teza , przesłanka większa- jako norma prawna ogólna i abstrakcyjna oraz wniosek. Reguły inferencyjne - to reguły wypracowane przez prawników np. wnioskowanie z podobieństwa, z przeciwieństwa- jeżeli A to N jeżeli nie A to nie B, z uzasadnienia słabszego na silniejsze oraz z celu na środki.
Praworządność - to przestrzeganie przez organy państwowe obowiązującego prawa - równego dla wszystkich i respektującego podstawowe wolności oraz prawa człowieka. Rozróżnia się: praworządność formalną - zakładającą że organy państwowe stosujące prawo muszą przestrzegać tylko prawa stanowionego oraz praworządność materialną - zakładającą że organy stosujące prawo muszą zważać także na normy aksjologiczne i takie wartości jak etyka i moralność. Wyróżniamy gwarancje praworządności: gwarancje formalne - zakładają istnienie pewnych mechanizmów które kontrolują przestrzeganie prawa przez organy państwowe jak: opozycja, rzecznik praw obywatelskich oraz gwarancje materialne - zakładają istnienie ładu, porządku i dobrobytu społecznego , w dużej mierze kształconego przez Kościół, gdzie łamanie prawa wydaje się mało prawdopodobne.
Prawo naturalne - którego twórcą jest Bóg zakłada że istnieją normy prawne, które są niezależne od państwa i nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego oraz odznaczają się od niego większą stabilnością. Św. Tomasz dzieli prawo na : prawo pozytywne - stanowione przez ludzi oraz prawo Bożek które dzieli się na: prawo wieczne, prawo naturalne -odkrywalne przez rozum ludzki , prawo Boże pozytywne- zawarte w Dekalogu oraz prawo ludzkie pozytywne- stanowione przez kompetentne władze.
Pozytywizm prawniczy -zakładał, że prawo jest to zespół norm ustanowionych przez państwo, lecz rzeczą drugorzędną jest czy odpowiada to normom moralnym, religijnym czy obyczajowym, cechuje je formalizm i brak uzasadnienia aksjologicznego.( Austin i Jelinek).
Normatywizm prawniczy - to skrajna postać pozytywizmu Kelsena wg niego system prawa ma strukturę piramidy na szczycie której stoi podstawowa norma kompetencyjna za pośrednictwem której ma on powiązanie ze światem wartości.
Funkcjonalizm prawniczy - Willama Jamsa traktuje prawo jako czynnik kształtujący faktyczne zachowanie się ludzi.
Realizm prawniczy - głosi, że zadaniem prawoznawstwa jest badani jak rzeczywiście postępują sędziowie i obywatel w obrocie prawnym a nie według jakiego prawa.
Psychologizm prawniczy - Petrażycki i Lange traktowali normę prawna jako nakaz należnego zachowania się wobec kogoś.
Petrażycki wyodrębnił politykę prawa jako dyscyplinę naukową zajmującą się przewidywaniem następstw jakie mogą nastąpić po wprowadzeniu pewnych przepisów prawnych.
Państwo - to wielka grupa społeczna odznaczająca się wysokim stopniem zorganizowania, która pojawiła się na wyższym stopniu rozwoju świadomości politycznej społeczeństwa. W sensie formalnym - państwo prawe oparte jest na ustawach zaś w sensie materialnym - na wartościach. Arystoteles - uważał że państwo za wspólnotę równych obywateli w której istnieje podział na rządzących i rządzonych mających za cel możliwie doskonałe życie i dzielił je na monarchie , arystokracje i politee oraz tyrenie , oligarchie i demokracje. Jelinek - uważał państwo za korporację osiadłego ludu, a elementami państwa są ludność, terytorium i suwerenna władza. Geneza państwa: teoria teologiczna -państwo pochodzi od Boga (bezpośrednio lub pośrednio - św. Tomasz z Akwinu), teoria umowy społecznej: Hobbesa - człowiek z natury jest zły i by zapobiec samowyniszczeniu ustanowił państwa oraz Locka -człowiek z natury jest dobry i by zapobiec konfliktom ustanowił państwo podporządkują się władcy w oparciu o prawo naturalne, teoria podboju - Gumplowicza podbój plemion słabszych przez silniejsze, teoria psychologiczna - Petrażycki dominacja jednych nad innymi, teoria organiczna - Comte grupy społeczne spełniają rolę podobną do danych części ciała, teoria ekonomiczna - powstanie własności prywatnej i podział klasowy społeczeństwa.
Suwerenność państwa - to jego niezależność wewnętrzna - nie ma władzy wyższej od jego centralnych organów i zewnętrzna - niezależność w polityce międzynarodowej. Dzielimy państwa: Budowa organów państwowych: monarchie i republiki Struktura terytorialna:
unitarne - podporządkowane i federalne -o własnym prawie i autonomii. Reżim polityczny - ogół zasad na jakich aparat państwowy opiera swój stosunek do społeczeństwa i nim kieruje, może być: autokratyczny, totalitarny - o jednej ideologii, partii,