STOSUNKI POLSKI Z KRZYŻAKAMI

1. W 1236 roku Konrad Mazowiecki sprowadza Krzyżaków do Polski, aby podbili ziemie pruskie. W zamian daje im ziemię Chełmińską. Krzyżacy sfałszowali dokument tak, że mówił on, że podbite ziemie są ich. W ciągu 50 lat podbili Prusy i założyli na tych terenach Państwo Zakonu Krzyżackiego.

2. Władysław Łokietek wynajmuje Krzyżaków w 1308 roku, po tym jak na Pomorze napadli Brandenburczycy. Krzyżacy mieli ich wypędzić. Wypędzili Brandenburczyków, ale zajęli Pomorze i dokonali rzezi mieszkańców Gdańska. Łokietek próbował odzyskać Pomorze na drodze prawnej. Odwołał się do sądu papieskiego. Odbyła się rozprawa w Inowrocławiu, którą wygrał Łokietek. Krzyżacy mieli oddać Pomorze, ale papież nie zatwierdził wyroku i nie był on prawomocny.

3. Krzyżacy najeżdżają na Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. W 1331 roku odbyła się bitwa pod Płowcami. Łokietek wygrał, ale i tak stracił Kujawy i Ziemię Dobrzyńską.

4. W 1343 roku Kazimierz Wielki podpisał z Krzyżakami pokój wieczysty w Kaliszu. Przed jego podpisaniem także próbował odzyskać Pomorze na drodze prawnej. Odbył się sąd papieski w Warszawie, ale papież znów nie zatwierdził wyroku. Na mocy pokoju w Kaliszu:

• Krzyżacy zwracają Kujawy i Ziemię Dobrzyńską

• W ich ręku zostaje Pomorze i Ziemia Chełmińska, ale jako tzw. Wieczysta jałmużna z rąk króla polskiego, tzn. że Kazimierz Wielki nie zrzeka się praw do Pomorza i zachowuje tytuł władcy Pomorza, czyli ma do niego prawo.

5. Wielka wojna z Krzyżakami w latach 1409 - 1411 i zawarcie I pokoju w Toruniu. Przyczyny:

• po podpisaniu umowy wileńsko - radomskiej w 1401 roku (unia Polski z Litwą), Krzyżacy zaczęli się obawiać, że nadszedł czas odebrania im Pomorza

• Krzyżacy uważali, że Jagiełło w tajemnicy wysyła na Żmudź posiłki wojskowe, wspierając w ten sposób powstanie antykrzyżackie, które tam się toczyło, ingerując w ten sposób w wewnętrzne sprawy zakonu

• Krzyżacy zaczynają najeżdżać na Mazowsze.

Postanowienia I pokoju w Toruniu:

• Krzyżacy zwracają Żmudź Litwie

• Krzyżacy rezygnują z pretensji do Ziemi Dobrzyńskiej

• Krzyżacy płacą Polsce odszkodowanie

Wojna ta powoduje złamanie potęgi militarnej Krzyżaków, spada autorytet zakonu, który teraz przechodzi do obrony, a Polska staje się stroną ekspansywną

6. Na soborze w Konstancji Krzyżacy próbowali podważyć autorytet Polski przedstawiając ją jako kraj pogański. Nie udało się im to jednak dzięki mądrej delegacji polskiej (m.in. Paweł Włodkowic)

7. W 1454 roku Kazimierz Jagiellończyk wydaje przywilej inkorporacyjny (włączający) Pomorze do Polski, po przysłaniu petycji o pomoc przez stany pruskie. Przez to dochodzi do wojny trzynastoletniej, trwającej do 1466 roku. W tym roku podpisano II pokój w Toruniu. Warunki pokoju:

• do Polski wraca Pomorze Gdańskie, Ziemia Michałowska i Chełmińska, Warmia. Te tereny nazwano Prusami Królewskimi

• reszta ziem zakonu (od tej pory Prusy Zakonne) zostaje przy Krzyżakach, ale jako lenno Polski, co oznacza, że mistrz zakonu musi składać hołd królowi Polski, dawać wojsko na wyprawy wojenne i nie może prowadzić polityki sprzecznej z polityką Polski

8. Krzyżacy nie wywiązywali się ze zobowiązań lennych wobec Polski. Szczególnie Albrecht Hohenzollern, który dążył do uniezależnienia się państwa

9. Wybucha wojna polsko - krzyżacka w latach 1519 - 1521, aby wymusić na Krzyżakach wywiązywanie się ze zobowiązań lennych. Zygmunt Stary wygrał i zakon był zmuszony prosić o rozejm. Było to po wystąpieniu Lutra. Hohenzollern decyduje się na likwidację zakonu. Prosi Zygmunta Starego o zgodę, aby mógł przejść na luteranizm. Otrzymuje ją. Dochodzi do sekularyzacji Zakonu i A. Hohenzollern staje się teraz świeckim władcą, a państwo zakonne staje się tera świeckim państwem o nazwie Prusy Książęce. Po sekularyzacji A. Hohenzollern składa hołd lenny Zygmuntowi Staremu i podpisuje umowę, na mocy której:

• książę pruski zobowiązany był do pomocy zbrojnej i finansowej na rzecz korony polskiej

• sąd królewski w Krakowie był najwyższą instancją sądowniczą dla Prus Książęcych

• po wygaśnięciu dynastii Hohenzollernów Prusy Książęce będą wcielone do Polski

KIERUNKI POLITYKI ZAGRANICZNEJ OSTATNICH JAGIELLONÓW

Jednym z wiodących kierunków polityki zagranicznej Jagiellonów były stosunki polsko - krzyżackie.

Przełomem była wojna 13 - letnia. Na mocy II pokoju w Toruniu w 1466 roku Pomorze i Warmia wracają do Polski, a reszta jako Prusy Zakonne są lennem Polski. Krzyżacy nie wywiązywali się z lenna wobec Polski.

Nie mogli prowadzić polityki sprzecznej z polityką Polski, a taką prowadzili. Szczególnie ostatni mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern, który dążył do uniezależnienia się państwa Krzyżackiego. Był popierany przez Habsburgów, książąt rzeszy i papieża i odmówił płacenia lenna.

Zygmunt Stary rozpoczął ostatnią wojnę z Krzyżakami w latach 1519 - 1521, aby wymusić wywiązywanie się ze zobowiązań lennych. Zygmunt Stary wygrał i zakon jest zmuszony prosić o rozejm. Jest to po wystąpieniu Marcina Lutra (Luter nie uznawał zakonów). Hohenzollern zdecydował się na likwidację zakonu. Prosi Zygmunta Starego o zgodę aby on i inni zakonnicy przeszli na luteranizm. Z. S. Zgadza się. Dochodzi do sekularyzacji zakonu i A. Hohenzollern staje się świeckim władcą, a państwo zakonne staje się świeckim państwem dziedzicznym i są to Prusy Książęce.

Po sekularyzacji w 1525 roku A. Hohenzollern jako świecki władca składa hołd lenny Zygmuntowi Staremu. Podpisał umowę no mocy której:

• książę pruski zobowiązany był do pomocy zbrojnej i finansowej na rzecz Korony Polskiej.

• Sąd królewski w Krakowie był najwyższą instancją sądowniczą dla Prus Książęcych

• Po wygaśnięciu dynastii Hohenzollernów Prusy Książęce będą wcielone do Polski

Polityka Bałtycka

W XVI wieku trwał spór o dominację na Morzu Bałtyckim. Rywalizowały ze sobą Szwecja, Dania, Polska i Rosja (chcieli zdobyć dostęp do M.B.). Przedmiotem rywalizacji były Inflanty (Łotwa). Na ich terenie było państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych. Wybuchła I wojna północna o te tereny. Wojna toczyła się długo. Wielki Mistrz Zakonu Inflanckiego - Gotfryd von Kettler - chciał uratować chociaż część państwa, więc postanowił oddać się pod opiekę jednemu z walczących państw. Wybrał Polskę. W 1561 roku zawarł układ z Zygmuntem Augustem, na mocy którego mógł przejść na luteranizm (stał się świeckim władcą państwa, nastąpiła sekularyzacja dóbr zakonu, zakon zlikwidowany), Część Inflantów po rzekę Dźwinę zostaje wcielona do Polski, reszta ziem tzw. Kurlandia zostaje pod władaniem Gotfryda von Kettlera i jest lennem Polski. Polska zdobywa dominację na Morzu Bałtyckim.

Stosunki Polski z Turcją

Terenem, który interesował oba państwa były Mołdawia i Wołoszczyzna. Za panowania Władysława Jagiełły, hospodarowie mołdawscy uznawali zwierzchnictwo lenne króla Polski. Po śmierci Jagiełły, Polska utraciła te lenna i Mołdawia i Wołoszczyzna stały się lennem tureckim. Próbę odzyskania ich podjął Jan Olbracht w 1497 roku. Zorganizował wyprawę pod nazwą „krucjata antyturecka”. Zakończyła się ona jednak totalną klęską. Polska nie odzyskała już panowania nad Mołdawią. W 1530 roku Zygmunt Stary podpisał wieczysty pokój z Turcją. Granica Polski z Turcją przebiegała wtedy na rzece Dniestr (po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku, kiedy Węgry zostały rozebrane)

Stosunki z Habsburgami

Gdy Kazimierz Jagiellończyk rządził w Polsce, jego syn Władysław zasiadał na tronach Czech i Węgier. Ród Jagiellonów zasiedlał 4 trony (4 - Litwa). Była to jedna z najpotężniejszych dynastii i przeszkadzało to Habsburgom.

W 1515 roku został zawiązany układ w Wiedniu z cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem, na mocy którego, Habsburgowie przejmowali trony Czech i Węgier, gdy ród Jagiellonów na tych terenach wymrze. Syn Władysława Jagiellończyka, który był królem Czech i Węgier, zginął w bitwie pod Mohaczem i nie zostawił potomka. Habsburgowie obejmują władzę w Czechach i na części Węgier (reszta staje się Turecka).

Stosunki Polski z Litwą

Unia personalna, która została zawarta za czasów Jagiełły, była często zrywana. Zaczęto jej przestrzegać dopiero gdy na tronie Polski zasiadł Zygmunt August. W 1569 roku w Lublinie dochodzi do podpisania unii realnej, po tym jak Zygmunt August przekazał prawa dziedziczne do Litwy Koronie Polskiej.

Za Jagiellonów do Polski zostaje wcielone Mazowsze (Wymarła dynastia Piastów Mazowieckich). Były to tereny ubogie, na których mieszkała szlachta zaściankowa.. Śląsk wciąż zostaje poza Polską, udaje się tylko odzyskać Księstwa: Oświęcimskie i Zatorskie.

GENEZA GOSPODARKI FOLWARCZNO - PAŃSZCZYŹNIANEJ

Podstawą gospodarki Polski była gospodarka zbożowa, opierająca się na prywatnej własności ziem: szlachta, król i duchowni posiadali ziemię. Gospodarka rolna opierała się na zasadzie czynszowej. Chłop płacił czynsz za użytkowanie ziemi. Chłop musiał pracować na folwarku pana. Główne dochody szlachty wynikały z czynszów, co było związane z osadnictwem na prawie niemieckim. Gospodarka czynszowa była korzystna dla szlachty i chłopów.

Rozwijała się wymiana handlowa między wsią, a miastem. Tworzy się społeczny podział pracy między wsią, a miastem.

Sytuacja się zmienia, gdy Polska uzyskuje dostęp do morza. Zauważamy zmiany w sposobie gospodarowania.

Europa dzieli się na 2 części:

• zachód związany z rynkiem i przemysłem

• wschód oparty na rolnictwie

W okresie średniowiecza rodzi się na zachodzie Europy: Niderlandy Północne i Anglia, zapotrzebowanie na zboże. Rodzi się możliwość eksportu zboża ze wschodu na zachód np. dla szlachty polskiej rynek zbytu i możliwość eksportu.

Okazuje się, że szlachta może mieć większy dochód z eksportu zboża na zachód niż z czynszu.

Na początku XV wieku rodzi się tendencja eksportowania zboża na zachód. Rozwój ten nastąpił szczególnie, gdy Polska uzyskała dostęp do morza. Wisła była transportem do morza.

Żeby móc eksportować, potrzebny jest większy folwark, siła robocza, narzędzia i pieniądze na organizację transportu.

Aby powiększyć folwarki zaczęto kolonizować nieużytki, zmieniono pastwiska na folwarki (chłopi nie mieli gdzie wypasać zwierzyny), przeprowadzono akcję komesacji gruntów tzn. łączono ze sobą zdobyte ziemie, aby folwark nie był podzielony, w tym celu przenoszono chłopów na gorsze ziemie. Na mocy statutu Warckiego likwidowano sołectwa.

Wielkie majątki magnaterii były powiększane przez działanie niezgodne z prawem. Za sprawowanie urzędów otrzymywali ziemie dożywotnio i po śmierci trzeba było je zwrócić, czego oni nie robili. Magnaci dziedziczyli też królewszczyzny i mieli za nie płacić. Lecz tego nie robili.. Majątki powiększyły się również po podpisaniu unii Polski z Litwą.

Średnie majątki miały 180 - 200 hektarów. Największe były folwarki na wschodzie (po kilkanaście wsi) - tu produkowano na eksport. Najmniejsze były na Mazowszu, gdzie żyła najbiedniejsza szlachta.

Szlachta zapewniała sobie siłę roboczą zwiększając wymiar pańszczyzny. Chłop musiał odrabiać pańszczyznę sprzężajną - musiał przyjść na pole pana ze swoimi narzędziami i zwierzętami.

Wymiar pańszczyzny stale wzrastał ( do kilku dni w tygodniu), teraz chłop większość czasu spędzał na polu pana. Dlatego chłop przestał uzyskiwać nadwyżkę produkcyjną, którą mógłby sprzedać. Nie miał za co płacić czynszu i teraz chłop miał obowiązek pańszczyzny w zamian za użytkowanie ziemi.

Szlachta uzyskuje od władców przywileje, które prowadzą do uzależnienia chłopa od właściciela ziemi.

W 1496 roku przywilej Piotrkowski nadany przez Jana Olbrachta:

• ograniczał wychodźstwo chłopów ze wsi - wieś może opuścić 1 chłop na rok

• tylko 1 przedstawiciel rodziny chłopskiej może udać się na naukę do miasta

• szlachta chciała mieć wyłączność na produkcję zboża, przywilej zakazywał więc mieszczanom nabywania majątków ziemskich.

• Szlachta została zwolniona z opłat na wyroby własne

Przywilej w Mielniku w 1501 roku nadany przez Aleksandra Jagiellończyka:

• likwidował wolność osobistą chłopów, teraz chłop jest przywiązany do ziemi - nie może opuścić wsi bez zgody pana

W 1518 roku Zygmunt Stary zrzeka się prawa rozsądzania sporów między chłopem, a właścicielem ziemi. Teraz jedynym sędzią chłopa jest szlachcic. Nazywa się to sądownictwem patrymonialnym nad chłopem - chłop jest uzależniony od pana. Ława wiejska, która była pierwszym organem sądowniczym dla chłopa została zlikwidowana, gdy wydano statut Warcki w 1423 roku, na mocy którego szlachcic ma prawo usuwać z ziemi sołtysów, a ława składała się m.in. z sołtysa.

Poddaństwo chłopów:

• chłop przywiązany do ziemi

• sądownictwo patrymonialne nad chłopem

Chłopi ratowali się ucieczkami. Uciekali na Ukrainę lub na majątki królewskie, gdzie był mniejszy wymiar pańszczyzny.

W 1520 roku wydano statut toruńsko - bydgoski, który wprowadzał minimum pańszczyzny na 1 dzień w tygodniu. Wymiar pańszczyzny mógł być większy, ale nie mniejszy. Często wynosił 6-7 dni w tygodniu.

Skutki gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej:

• zamienienie czynszu pańszczyzną i to, że chłop nie produkował nadwyżki powoduje zanikanie wymiany między wsią, a miastem. Powoduje to powolny, lecz systematyczny upadek miasta

• produkcja w rolnictwie spada, bo chłop nie jest zainteresowany wydajniejszą pracą na polu pana i rozwojem. Nie myśli nad tym jak usprawnić narzędzia.

Gospodarka ta była tragiczna dla Polski. Spowodował upadek miast. Szlachta chcąc mieć pełną władzę w kraju, dążyła do ograniczenia mieszczan. Nie wolno było mieszczanom handlować zbożem. Szlachta za własne pieniądze sprowadzała towary potrzebne z zagranicy, nie korzystając z pośrednictwa mieszczan. Ograniczyło to handel w miastach. Mieszczanom nie wolno było sprawować urzędów świeckich i kościelnych. Szlachta zdobyła dominującą pozycję gospodarczą w Polsce.

ETAPY KSZTAŁTOWANIA SIĘ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ

Demokracja - władza ludu

Demokracja szlachecka - demokracja ograniczona tylko do stanu szlacheckiego

1. Okres kształtowania się sejmu walnego (1454 - 1505) 1454 - przywilej cerekwicko - nieszawski, 1505 - konstytucja nihil - novi

2. 1505 - 1569. Okres ruchu egzekucyjnego szlachty - walka szlachty o reformę kraju

3. pierwsza wolna elekcja - 1573, kształtują się uprawnienia (prerogatywy) króla

4. w 1578 zakończenie tego procesu - ostateczne ukształtowanie się władzy sądowniczej w państwie,

Demokracja szlachecka przetrwała do rozbiorów.

Przywilej Cerekwicko - Nieszawski stał się podstawą parlamentaryzmu polskiego. Powodował ograniczenie władzy króla przez sejmiki szlacheckie (zgromadzenie całej szlachty z danej ziemi, pełniły rolę samorządu lokalnego). Decydowały one nie tylko o sprawach lokalnych, ale także o sprawach wagi państwowej - pospolite ruszenie i podatki nadzwyczajne. Porozumiewanie się z sejmikami było trudne. Zaczyna się tworzyć praktyka, żeby na sejmikach szlachta wybierała przedstawiciela - posła. Przyjeżdżali oni do jednego miasta i spotykali się z królem. Posłowie zaczynają tworzyć izbę poselską - sejm.

Senat utworzył się wcześniej. Powstał z rady królewskiej, która była instytucją wspomagającą Władysława Jagiełłę. W skład rady królewskiej wchodzili urzędnicy centralni (kanclerze) i terytorialni (starostowie). Także urzędnicy kościelni (biskupi, arcybiskupi).

Król

Sejm (szlachta) SEJM WALNY

senat (możni)

Pierwsze posiedzenie sejmu walnego odbyło się za panowania Jana Olbrachta w 1493 roku.

Szlachta chciała mieć uprawnienia dla sejmu, a możni dla senatu. Jan Olbracht współpracował ze szlachtą. Aleksander Jagiellończyk szukał poparcia wśród możnych. Chciał ograniczyć uprawnienia szlachty. Pod wpływem możnych w 1501 roku Aleksandr Jagiellończyk wydał przywilej w Mielniku. Był to przywilej polityczny. Mówił on, że najwyższą władzę w państwie polskim ma senat, król ma być kontrolowany przez senat i elekcji króla ma dokonywać senat. Przywilej ten daje przewagę możnym i senatowi.

Przywilej w Mielniku budził opory szlachty. Opór polega na tym, że szlachta bojkotuje wszystkie postanowienia senatu i zagrażała buntem. Król jest zmuszony do zwołania sejmu walnego w Radomiu i tam zostaje ustanowiona konstytucja nihil novi (nic nowego o nas bez nas). Oznaczała ona, że szlachta uchwala wszystkie ustawy w państwie. Konstytucja nihil novi była konstytucją sejmową (każda ustawa sejmu), ale traktuje się ją jako ostatni przywilej dla szlachty. W konstytucji tej skonkretyzowana jest rola sejmu - ustawodawcza. Król nie może podjąć żadnej decyzji bez zgody sejmu i senatu. Konstytucja nihil novi zakładała równość 2 izb: sejmu i senatu. Konstytucja formuje kompetencje sejmu (kończy się I etap kształtowania się demokracji szlacheckiej).

RUCH EGZEKUCYJNY SZLACHTY

Ruch egzekucyjny jest to działalność szlachty na rzecz reformy kraju. Początkowo skierowany wyłącznie przeciwko możnym.

Królowie z dynastii Jagiellonów nie liczyli się z sejmem. Szlachta wypracowała więc program egzekucyjny - program reform kraju. Pierwszy postulat ruchu egzekucyjnego został sformułowany na sejmie w Radomiu.

Program egzekucyjny składał się z 2 haseł:

1. egzekucja praw - prawo miało być przestrzegane przez wszystkich - zarówno przez poddanych jak i króla. Np. żeby jedna osoba nie miała w swoim ręku 2 urzędów.

2. Egzekucja dóbr - skierowany przeciwko magnaterii. Dotyczyły królewszczyzn. Domagano się egzekwowania tego, aby po śmierci magnata, ziemia króla była zwrócona oraz żeby magnaci płacili za dzierżawienie ziem królewskich. Pieniądze z ziem królewskich szły do skarbu państwa - dlatego jeżeli magnaci nie płacili opłaty dzierżawczej lub nie zwracali ziemi to okradali państwo. Domagano się, żeby rozdawnictwo dóbr królewskich odbywało się pod kontrolą sejmu.

Z królem szlachta nie zawsze mogła współpracować. Było tak za Zygmunta Starego. Chciał on ograniczyć rolę sejmu. Miała na niego wpływ żona - Bona. Dążyli do podniesienia roli dynastii Jagiellonów i wzmocnienia władzy króla. Trzeba było w tym celu ograniczyć rolę szlachty. Zygmunt Stary przestał zwoływać sejmy, prowadził politykę sam. Razem z żoną chciał wprowadzić tron dziedziczny i w tym celu w 1529 roku została przeprowadzona elekcja vivente rege - koronacja Zygmunta Augusta za życia jego ojca, który był królem. Spowodowało to opór szlachty. W 1537 roku dochodzi do pierwszego rokoszu szlacheckiego - bunt szlachty przeciwko królowi. Buntowała się szlachta, która zebrał się pod Lwowem na wyprawę na Wołoszczyznę. Domagali się egzekucji praw. Rokosz ten przeszedł do historii pod nazwą „wojny kokoszej”. Król zdecydował się na ustępstwa. Uznał elekcyjność tronu w Polsce. Obiecał, że ograniczy rozdawnictwo dóbr królewskich. Po śmierci Zygmunta Starego na tronie zasiadł Zygmunt August - wychowany przez Bonę, również początkowo nie liczył się z sejmem, opierał się na magnaterii. Pierwszy konflikt między królem, a sejmem dotyczył jego małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną, ożenił się z nią z miłości. Nie było to małżeństwo polityczne, nie należała ona do królewskiego rodu, nic to nie dawało państwu.

Przeciwko królowi występuje szlachta, która uważa, że jest to małżeństwo szkodliwe dla państwa. Król ożenił się z nią jednak. Koronował ją na królową, zmarła ona jednak niedługo potem. Król nadal sprawował rządy bez sejmu i szlachty. Zaczyna się coraz bardziej kształtować ruch egzekucyjny. Jego przedstawicielami była przede wszystkim średnia szlachta, często ludzie wykształceni np. Hieronim Ossoliński, Jakub Ostroróg, Mikołaj Siennicki. W trakcie konfliktów wykształcił się program ruchu egzekucyjnego. Chcieli aby został wprowadzony zakaz nadawania i wydzierżawiania dóbr królewskich bez zgody sejmu. RP była krajem niejednolitym pod względem podatków, administracji itp. Kolejnym postulatem było ujednolicenie państwa pod względem prawnym, podatkowym. Szlachta występowała przeciwko duchowieństwu, które nie płaciło podatków nadzwyczajnych na wojnę. Domagali się, żeby zaczęli je płacić. Szlachta była kalwińska, nie płaciła dziesięciny na rzecz kościoła katolickiego. Rozpoczyna się walka między kościołem, a szlachtą kalwińską. Ruch egzekucyjny odniósł sukces, gdy król zgodził się na współpracę ze szlachtą. Od roku 1559 król przestał zwoływać sejmy i wtedy szlach6a zapowiedziała, że zwoła sejm bez króla w Sandomierzu. Był to bunt. Król zdecydował się na współpracę. Potrzebował pieniędzy na politykę bałtycką. Podatki nadzwyczajne mógł nałożyć tylko za zgodą szlachty. Zwołał sejm w Piotrkowie i wystąpił w roli popierającego sejm. Odbyło się kilka sejmów egzekucyjnych, na których uchwalono kilka reform.

1. Rozdawnictwo i wydzierżawianie dóbr królewskich pod kontrolą sejmu. W związku z tym sejm musiał kontrolować dochody z królewszczyzn - kontrolowali podskarbiego. Finanse są pod kontrolą sejmu. ¼ dochodów z dóbr królewskich będzie przeznaczone na opłacenie stałego wojska, które miało strzec wschodnich granic - wojsko kwarciane.

2. Duchowieństwo płaciło podatki nadzwyczajne i nie mogło pociągać szlachty kalwińskiej do płacenia dziesięciny.

Król Zygmunt August miał umrzeć bezpotomnie - wtedy unia by się rozpadła. Dlatego Zygmunt August zrezygnował z dziedzicznych praw do Litwy - przekazał je na Koronę Polską. Uwarunkowało to zawarcie kolejnej unii. Za zawarciem ściślejszej unii z Litwą była szlachta (polska i litewska). Szlachta litewska chciała mieć te same przywileje co szlachta polska. Chodziło także o ziemie, które mogli by zyskać w wyniku nadań. Magnaci litewscy - Radziwiłłowie i Ostrowscy - nie byli zainteresowani unią. Chcieli mieć władzę na Litwie. Chcieli utworzyć odrębne państwo pod swoim panowaniem. Musiało dojść do porozumienia. Na sejmie w Lublinie w 1569 roku, kiedy Zygmunt August zrzekł się praw dziedzicznych do Litwy, magnaci litewscy przewlekali obrady, a nawet wraz z częścią szlachty je opuścili, aby nie dopuścić do zawarcia unii. Z. August zastosował wtedy szantaż wobec magnatów. Wcielił ziemie sporne z Litwą do Polski. Buntujący się magnaci wrócili do Lublina. 28 VI 1569 roku uchwalono akt unii. Jest to unia realna. Rzeczpospolita Obojga Narodów - Polska + Litwa.

Od tej pory był wspólny monarcha - wspólnie wybierany, elekcyjny. Wspólny sejm, polityka zagraniczna, prawa i przywileje, moneta. Odrębny był skarb i urzędy.

Taki system przetrwał do rozbiorów. Próba całkowitego ujednolicenia nastąpiła także w Konstytucji 3 maja.

Powstało państwo wielonarodowościowe: 40% Polacy, 20% ludność ruska (Białorusini i Ukraińcy), 10% Niemcy (Inflanty i Prusy Królewskie), kilkanaście procent Litwini, reszta to inne narodowości.

Różne wyznania: katolicy, prawosławni, luteranie, kalwini, judaizm.

PIERWSZA WOLNA ELEKCJA - 1573

Po śmierci Zygmunta Augusta powstaje problem między szlachtą polską, a litewską jak wybierać króla i kto ma sprawować władzę w okresie bezkrólewia. Gdzie ma być dokonywana elekcja?

Senat przegłosował, że w okresie bezkrólewia władzę będzie sprawował interrex, najwyższy dostojnik kościelny - prymas, natomiast władze prowincjonalne będą sprawowały kaptury (konfederacje szlachty), które miały władzę sądowniczą i zajmowały się ściąganiem podatków.

Były 3 koncepcje kto ma wybierać króla:

1. Magnateria uważała, że powinien wybierać senat

2. Szlachta uważała, że wyboru powinna dokonywać cała szlachta (elekcja viritim)

3. Króla będzie wybierał sejm walny

Zwyciężyła 2 koncepcja. Każdy szlachcic ma prawo do wzięcia udziału w wolnej elekcji. Miejsce elekcji

1. szlachta - Lublin. Tam zjeżdżała się szlachta z Małopolski, szlachta średniozamożna, ale wykształcona i wyrobiona politycznie.

2. Magnateria - Warszawa. Mieszkała tu niewykształcona i niewyrobiona politycznie szlachta zaściankowa (uboga). Można było nimi łatwo kierować i przekupić ich.

Zwyciężył 2 koncepcja

W 1573 roku odbyła się pierwsza wolna elekcja. Było kilku kandydatów: Ernest Habsburg, Iwan Groźny (car Rosji), Stefan Batory, Henryk Walezy (jego wybrano). Ponieważ Henryk Walezy nie zna warunków panujących w Polsce, szlachta chciał się zabezpieczyć, aby respektował wszystkie przywileje i prawa szlachty. Przed elekcją zbierał się sejm konwokacyjny - ustalał warunki elekcji i dokumenty jakie miał podpisywać nowy król.

Na pierwszym sejmie ustalono 2 rodzaje dokumentów, które musiał podpisać wybrany elekt i ich przestrzegać:

1. Artykuły Henrykowskie - uchwalone w 1573 roku i później ta sama treść przed każdą elekcją.

2. Pacta conventa - uchwalane przed każdą eklekcją. Zależały od kandydata i sytuacji politycznej. H. Walezy zobowiązywał się np. że ożeni się z Anną Jagiellonką.

Artykuły Henrykowskie

Król gwarantował przestrzeganie przywilejów szlacheckich, miał przestrzegać wolnej elekcji (nie mógł obsadzać np. dzieci na tronie), miał zwoływać sejm co 2 lata, prowadzić politykę zagraniczną i wewnętrzną pod kontrolą sejmu. Król gwarantował tolerancję religijną - wolność sumienia i wyznania. Jeżeli król nie przestrzegał tego co podpisał, szlachta miała prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo.

6

---