BIOGRAFIA
Immanuel Kant urodził się w Królewcu, 22.04.1724 roku. Pochodził z wielodzietnej, ubogiej rodziny. Ojciec jego był rymarzem,
matka - córką rękodzielnika. W rodzinie Kanta kultywowano tradycje pietystyczne, a silnemu zaangażowaniu religijnemu matki
zawdzięczał Immanuel wizyty u teologa Schultza - profesora uniwersytetu i nauczyciela gimnazjum, które Kant ukończył w 1740 roku. Schults był ponadto bezpośrednim uczniem Wolffa. - filozofa, od którego Kani przejął później znaczną część problematyki i słownictwa. Najprawdopodobniej około 1746 roku Kant skończył studia i aż do 1754 roku - zmuszony trudną sytuacją materialną -pracował jako nauczyciel domowy w podkrólewicekich miejscowościach. Choć często mówi ssie o nim, że nie wytknął nosa z Królewca przez całe życie, to w owym czasie odwiedził min. Judschen, Arnsdorf, Rautenburg. Wreszcie w 1755 rota zdał egzamin magisterski (odpowiednik dzisiejszego doktoratu), a wkrótce potem obronił prace habilitacyjną. W ten sposób rozpoczął się okres prywatnej docentury Kanta, trwający aż do 1770 roku, kiedy to Kant został profesorem. Do tego czasu wykładał logikę, metafizykę, matematykę, fizykę i geografię.
Stabilizacja zawodowa poprawiła sytuację materialną, filozofa, choć nic można powiedzieć, że stał się człowiekiem zamożnym. Własny dom kupił dopiero w 1784 roku. W okresie od 1770 do 1781 roku Kant opublikował tylko kilka drobnych rozpraw, niezwiastujących ogromnego dorobku lat późniejszych. Już w tym czasie jednak tryb życia Kanta uległ gwałtownej radykalizacji, "Ma uczelni przebywał głównie rano, obiady zazwyczaj jadał z przyjaciółmi, po południu czytał i spacerował. Wykładał teraz logikę, filozofię i okresowa mineralogię i pedagogikę.
Wreszcie w 1781 roku ukazało się pierwsze wydanie "Krytyki czystego rozumu", rozpoczynając okres wytężonej pracy i całkowitego podporządkowania życia filozofii. Od tej pory profesor Kant faktycznie może uchodzić za pedanta, i samotnika, choć zawsze pozostał miłym gościem obiadowym swych nielicznych przyjaciół. Jeden z badaczy myśli Kanta, Ottfried Hoffe, stwierdził nawet, że biografia Kanta jest historią jego pism. T faktycznie, niewiele wydarzeń zakłóciło spokój filozofa. W 1792 roku lego dzieło "Religia w obrębie samego rozumu" zostało wstrzymane przez cenzurę, a autora spotkało ministerialne upomnienie - zakaz zabierania głosu w sprawach religii. Wiązało się to jednak ze zmianami politycznymi - objęciem władzy przez Fryderyka Wilhelma 11 wydaniem edyktu religijnego, kończącego okres tolerancji.
Do końca życia Kant przeszedł wszystkie szczeble uniwersyteckiej kariery, aż po stanowisko rektora. W opinii słuchaczy był znakomitym wykładowcą i wychowawcą. Nigdy się nie ożenił, choć wiadomo, że swego czasu myślał o małżeństwie. Zmarł 12 lutego 1804r.
POGLĄDY
W dorobku pisarskim Immanuela Kanta zwykło się wyróżniać dwa okresy: pierwszy, zwany przedkrytycznym, a obejmujący pisma sprzed 1781 roku, oraz okres krytyczny - od 1781 do końca życia. Sławę zawdzięcza Kant pismom drugiego okresu. Wczesne pisma Kanta to głównie krótkie rozprawy na tematy przyrodnicze, a także reakcje na aktualne wydarzenia oraz polemiki z innymi filozofami. Kant był autorem trzech rozpraw o trzęsieniu ziemi w Lizbonie, zastanawiał się, czy ziemia się starzeje, a jego praca magisterska nosiła tytuł "O ogniu". W swym pierwszym tekście, pochodzącym z 1746 roku ("O mierzeniu sił żywych") zdefiniował najmniejszą cząstkę jako porcję energii wypełniającą przestrzeń. Do ciekawszych prac okresu przedkrytycznego należą tez "Marzenia jasnowidzącego objaśnione przez, marzenia metafizyki*, w których Kant z niezwykłą swadą ośmieszał poglądy Swedenborga. Pisma filozoficzne tego okresu w żaden sposób, ale zapowiadały rewolucji, którą miały przynieść późniejsze dzieła. Pewnym wyjątkiem jest rozprawa "O formie i zasadach świata, dostępnego zmysłom oraz świata intelligibilnego", którą Karu przedstawił w 1770 roku obejmując katedrę, jej fragmenty, bowiem znajdą się w "Krytyce czystego rozumu", a poruszona problematyka pokrywa się właściwie z pierwszą częścią wywodu "Krytyki...". Można jednak zaobserwować jakościową wręcz różnicę w argumentacji, a to właśnie jej siła sprawi, ze Kant znajdzie się w panteonie najwybitniejszych filozofów...
PRZEWRÓT KOPERNIKAŃSKI
Wreszcie w roku 1781 okazuje się "Krytyka czystego rozumu". Sam Kant porównywał to dzieło do dokonania polskiego astronoma. Jaka była geneza tego przewrotu?
Po wystąpieniu Hume'a w filozofii zapanował swego rodzaju kryzys. Jeśli zgodzimy się, że wiedza pochodzi z doświadczenia, a doświadczenie nie dostarcza zasad, (co wykazał Hume), to pod znakiem zapytania staje prawomocność nauk. Aż. do tej pory uważano, że człowiek w procesie poznania pozostaje biernym rejestratorem faktów. Argumentacja stojąca za tym stanowiskiem nie tylko skazywała człowieka na receptywność, ale też podważała zasadność podstawowych tez metafizyki, a nawet nauk. Przyrodniczych. Bo jak używać takich pojęć jak „substancja” czy „przyczynowość”, jeśli nie mają one odpowiedników w doświadczeniu? Rozwiązanie Kanta polegało na odwrócenia perspektywy. Ludzkie myślenie nie musi rozpaczliwie szukać oparcia w świecie, bo to ono samo świat porządkuje.
Według Kanta człowiek wyposażony jest w aprioryczne formy naoczności (czas i przestrzeń) i kategorie intelektu, formy
naoczności nie istnieją tak jak wszystkie inne przedmioty, są właśnie formami - to w nich i przez me wszystko inne jest nam dane. Odczucia czasu i przestrzeni są specyficznie ludzkie, o tyle, o ile my właśnie ich doznajemy. Powoduje to ciekawą konsekwencję -nigdy nie poznajemy "rzeczy samych w sobie", a jedynie zjawiska. Nie jest to jakiś niedostatek naszego poznania. Po prostu z konieczności wszystko, to poznajemy, przedstawia się nam tak, jak jest "dla nas", istot rozumnych wyposażonych w formy naoczności. Tym samym, więc to, co czasowe i przestrzenne, to właśnie zjawiska, a me rzeczy same w sobie. Nie poznajemy rzeczy samych w sobie, bo nic możemy np. oglądać jakiegoś przedmiotu jednocześnie ze wszystkich stron, nic możemy też oglądać go jednocześnie o godzinie 18 i 22. Także samych siebie musimy traktować w ten sposób - nasze ciało-i czyny to sposób, w jaki się sobie przejawiamy. Natomiast, jacy jesteśmy sami w sobie - tego nie wiemy.
Opisane przez Kanta karny naoczności to pierwszy szczebel filozofii transcendentalnej. Mimo nowatorskiego ujęcia czasu i przestrzeni z perspektywy konstytucji człowieka i sposobu jego obecności w świecie, zgodnie ze słowami Kanta zmysłowość to zdolność do bycia, pobudzanym. Choć nad danymi zmysłowości "czuwają" niezbywalne, aprioryczne formy naoczności, to trudno jeszcze mówić o aktywności poznającego podmiotu. W drugim kroku Kant przedstawił, więc opis apriorycznych kategorii intelektu -To za ich sprawa dokona się zapowiadany przewrót,
Kant był przekonany, ze logika (rozumiana jako nauka o prawidłowościach myślenia) jest nauką zamkniętą, ukończoną. Nie zawahał się wiec wykorzystać tabeli sądów logicznych jako źródła kategorii intelektu. Wyliczył tych kategorii dwanaście, m.in. przyczynowość, substancja, jedność, możliwość itd.
Myślenie ludzkie zawsze jest myśleniem poprzez te kategorie. To, dlatego mówimy o "przyczynie", choć czegoś takiego jak ''przyczyna" faktycznie w doświadczeniu nic stwierdzamy, To człowiek jest twórcą doświadczenia i kategorie intelektu są ludzkim wkładem, który w ogóle doświadczenie umożliwia. Rejestrujemy następujące po sobie takty, a intelekt sprawia, że przedstawiają się nam one jako przyczyna i skutek. Proces ten jest konieczny. Dlatego tez nie trzeba się obawiać o podstawowe twierdzenia nauk -wynikają one bowiem ze struktury umysłowości ludzkiej i dla łudzi zawsze będą miały obiektywną ważność. Nie wiemy natomiast, jak sprawa przedstawiałaby się dla innego możliwego intelektu.
GRANICE WIEDZY
Z rozważań nad umysłowością ludzką i mechanizmem poznawczym Kant wyprowadził konsekwencje. Jeśli w doświadczeniu mamy
do czynienia zawsze tylko ze zjawiskami, to i odwrotnie - tylko zjawiska mogą stać ssę obiektem naukowego poznania. Oznaczało to
odmówienie teologii miana nauki, a także krytykę metafizyki Wolffa.
Przygotowane wcześniej narzędzie Kant zastosował do oceny metafizycznych rozstrzygnięć i wskazał błędy spekulatywnych
zapędów rozumu. I tak na polu racjonalnej psychologii (nauki o duszy) rozum ludzki wikła się w paralogizmy - wnioskowania, które
być może są poprawne co do treści, ale błędne co do formy. Z przedstawienia "myślę" (echo Kartezjańskiego "cogito") nic można
wnioskować o substancjalność duszy, jej nieśmiertelności, nie złożoności czy też idealności świata zewnętrznego.
Błędem racjonalnej kosmologii (nauki o świecie) jest pomieszanie tez dotyczących zjawisk z tezami dotyczącymi rzeczy samych w
sobie. Skutkiem tego rozum wikła się w antynomie. Pierwsza antynomia dotyczy problemu nieskończoności świata. Tutaj zarówno twierdzenie, że świat ma początek w czasie i przestrzeni, jak i przeciwne, są zdaniem Kanta jednocześnie fałszywe. Rozwiązanie problemu leży poza polem możliwego doświadczenia, nie może, więc pretendować do miana tezy naukowej. Podobnie zostaje rozwiązana drąga antynomia - dotycząca istnienia /nieistnienia substancji prostych (niepodzielnych).
Zupełnie inaczej rzecz się ma z trzecią antynomią, dotyczącą wolności i konieczności. Tutaj przeciwstawne twierdzenia mogą być
jednocześnie prawdziwe. O ile w świecie zjawisk rozpoznajemy konieczność ich następowania według praw przyrody, to te same
obiekty traktowane jako rzeczy same w sobie prawom tym nie podlegają. Możliwa, jest, więc wolność. Warto dopowiedzieć, że
prawa przyrody to zdaniem Kanta nic innego, jak czasowa określalność zjawisk - to człowiek dyktuje przyrodzie prawa poprzez
ujmowanie ich w czasie i myślenie o nich kategoriami intelektu. Ponieważ jednak owo dyktowanie praw samo nosi znamię
konieczności - wynikającej ze struktury umysłowość ludzkiej - wolności -trzeba szukać gdzie indziej. Otóż to, co prawa narzuca,
samo może im nie podlegać. Czymś takim byłby człowiek traktowany jako rzecz sama w sobie, a dokładniej ludzki rozum. O
rzeczach samych w sobie me możemy wprawdzie się wypowiadać, gdyż w żaden sposób nie możemy ich doświadczyć. Rantowi
zależy tutaj jednak na wykazaniu tylko możliwości, niesprzeczności i wolności człowieka z koniecznością przyrody. Tak pojęta
wolność to wolność transcendentalna. Cały ten wątek zostanie przez Kania rozwinięty w filozofii moralnej.
Czwarta antynomia dotyczy istnienia pierwszej przyczyny, nie empirycznego początku całego szeregu warunków, czyli na dobrą
sprawę istnienia Boga i możliwości stworzeniu, świata. I tutaj wykazana zostaje niesprzeczność przeciwstawnych twierdzeń.
Idea Boga, która wywołała czwartą antynomię, zostaje też rozpatrzona osobno, jako przedmiot racjonalnej teologu. W tej części
swego dzielą Kant obalił dowody na istnienie Boga (ontologiczny, kosmologiczny, fizyko-teologiczny), zaznaczając jednocześnie,
że niepodobna dowieść także lego nieistnienia.
Zapędy poznawcze ludzkiego rozumu doprowadziły do wytworzenia idei transcendentalnych. Człowiek, chcąc mieć pewność
zupełności pognania, nie zatrzymuje się na tym, co jest dane zmysłowości. Przedłuża szereg przyczyn i warunków poza granice
możliwego doświadczenia. W ten sposób powstają idee transcendentalne. I tak racjonalnej psychologii zawdzięczamy ideę trwałej,
nieśmiertelnej duszy, Racjonalnej kosmologii - ideę świata jako całości, a także ideę wolności. Wreszcie racjonalna teologia
dostarcza idei Boga jako moralnego władcy świata. Idee te Kant każe traktować jako idee regulatywne - hipotetyczne założenia i nic
więcej. Stanowią one kres możliwości naukowych rozstrzygnięć, są jednak pomocne - bo chociaż nie funkcjonują jako tezy
obiektywne, to właśnie jako domknięcie wszelkich spekulacji stanowią swego- rodzaju drogowskaz.
W ten sposób wytyczone zostały granice ludzkiego poznania. Po rozpoznaniu możliwości poznawczych człowieka, Kant
sformułował ''naczelna zasadę rozumu", wyrażającą się w haśle: coraz bardziej zwiększać połę możliwego doświadczenia. W tym
enigmatycznym wezwaniu można doczytać się zachęty do budowy teleskopów, mikroskopów... Inne konsekwencje rozstrzygnięć
pojawiających się w "Krytyce czystego rozumu” ujawnią się w filozofii moralnej Kanta.
FILOZOFIA MORALNA
Swoją filozofię moralną przedstawił Kart w "Uzasadnieniu metafizyki moralności" (1785} i "Krytyce praktycznego rozumu" (1788),
choć wiele wątków zostało przygotowanych już w pierwszej "Krytyce"', a i późniejsze pisma stanowią istotne uzupełnienie.
DOBRA WOLA I OBOWIĄZEK
Wychodząc od stwierdzenia względności i niewymierności dóbr, do których ludzie dążą w swym życiu, Kant wprowadza pojęcie dobre) woli, która me jest dobra ze względu na coś zewnętrznego, a tylko sama w sobie. Następnie pojawia się problem obowiązku. Postępowanie z obowiązku ma całkowicie wykluczać wpływ skłonności - pobudek świata zmysłowego. Zgodnie z tym ustaleniem Kant rozróżnia czyny wykonywane "z obowiązku" i czyny tylko "zgodne z obowiązkiem". Może się bowiem zdarzyć, że nasze upodobania pokrywają się z zakresem obowiązku. Wartość moralną mają tylko te pierwsze - wymagające przezwyciężenia skłonności. To zadanie dla woli, która ma być skłaniana przez rozum - a więc to, co niezmysłowe w człowieku. Królewiecki filozof poszukując zasady, którą rozum miałby się kierować w skłanianiu woli, zauważa, że jeśli taka formuła ma faktycznie wykluczać wszystko, co zmysłowe, przypadkowe i konkretne, to nie może nią być żadne szczegółowe zalecenie ani zbiór takich zaleceń. Zasada postępowania powinna zawierać jedynie "formę powszechnego prawodawstwa". W ten sposób dochodzi do sformułowania Imperatywu kategorycznego: "postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stalą się powszechnym prawem," Imperatyw ten. jest sercem Kaniowskiej etyki, często określanej jako etyka rygorystyczna. I faktycznie, Kant podając przykłady zastosowania imperatywu kategorycznego-stwierdza m.in., że człowiek, którego rodzina znajduje się w skrajnej nędzy, nie ma prawa pożyczyć pieniędzy, jeśli wie, że me będzie w stanie ich zwrócić. Takie pożyczki me mogą bowiem stać się powszechnym prawem. Podobnie rzecz się ma z samobójstwem, którego również nie można podnieść do rangi prawa powszechnego - oznaczałoby to bowiem zagładę całej ludzkości.