OŚWIECENIE W POLSCE
TŁO POLITYCZNE , SPOŁECZNE I KULTURALNE REFORM SZKOLNYCH W RZECZYPOSPOLITEJ DRUGIEJ POŁOWY XVIII w.
Tło polityczne :
dominacja kleru , a zwłaszcza zakonu jezuitów , pasożytnictwo duchowieństwa ;
mała liczba wojska , brak zdyscyplinowania w wojsku ;
korupcja sędziów , wykrętne prawnictwo , brak sprawiedliwych decyzji i wyroków ;
prawodawstwo sejmowe nierzetelne , nadmierna swoboda w czasie obrad , „liberum veto” , wolna elekcja , zdrada interesów narodowych , skarb państwa bez opieki , ministrowie bez dozoru i odpowiedzialności , brak odpowiedzialności rządu , departamenty nieczynne , nie było czynnych urzędów prócz sądowych ;
upadek wielkich majątków .
Tło społeczne :
zło płynęło z polskich dworów , które nie były przykładem dla młodzieży , były źródłem zła , przewrotności, szalbierstwa , nie były szkołami cnoty i poczciwości ;
brak wykształcenia obywatelskiego , poczucia obowiązku i moralności ;
egoizm stanowy , zgnilizna moralna , zacofanie ;
uległość i przekupstwo , brak własnego zdania , brak odpowiedzialności za swe czyny i postępowanie , zrzucanie odpowiedzialności i obowiązków na innych , dbanie wyłącznie o własne interesy , sprzedajność sumienia , podłość , nienawiść , nieufność , brak przyjaźni , zaciętość , obłuda , donosicielstwo , złość , przewrotność , zuchwalstwo , niesubordynacja wobec rządu ;
dawne męstwo i odwaga zamieniły się na pijackie burdy , pieniactwo , procesowanie się , próżniactwo , huczne uczty , które prowadziły do bankructw ;
brak zainteresowania wśród ludności sprawami państwa , ślepe naśladownictwo przywódców .
Tło kulturalne :
zeszpecenie języka ojczystego i zanieczyszczenie go łacińskimi makaronizmami ;
wszechwładnie panująca łacina w szkołach ;
wystawianie sztuk obcojęzycznych .
STAN SZKOLNICTWA W POLSCE W POŁOWIE XVIII w. I ÓWCZESNE PRÓBY REFORM SZKOLNYCH ZMIERZAJĄCYCH DO NAPRAWY RZECZYPOSPOLITEJ POPRZEZ WYCHOWANIE SYNÓW SZLACHECKICH
Czasy saskie uchodzą w dziejach Polski za okres największego upadku wszystkich dziedzin życia . Tragizm sytuacji politycznej powiększa wyzysk pańszczyźniany doprowadzony przez szlachtę aż do granic biologicznego wyniszczenia chłopów . Powszechne zacofanie , konserwatyzm , wiara w zabobony i gusła , niechęć do poważniejszego wysiłku umysłowego, lęk przed zdobyczami nauki , sarmatyzm (fanatyczne przywiązanie do tradycji narodowej , nietolerancja religijna) - to zasadnicze rysy tego okresu .
Szkoły średnie czasów saskich , przeznaczone dla synów szlacheckich , prowadzone były w większości przez zakon jezuitów , częściowo przez pijarów . Wykształcenie filozoficzne (nauczanie łaciny) , oparte na żmudnym wykuwaniu reguł gramatycznych , słówek i całych zwrotów , zajmowało 6 lat . Przestarzała metoda pamięciowa oraz długoletnie ślęczenie nad jednym przedmiotem sprawiały , że chłopcy opuszczali szybciej szkołę . Rósł procent analfabetyzmu . Szkoła jezuicka. powołana do walki z reformacją oraz z próbami ewentualnego zamachu na stosunki feudalne , tak ułożyła swój program , aby odwracał umysły uczniów od spraw i zadań życiowych . Retoryka ograniczała się tylko do umiejętności wygłaszania mów pochwalnych i do gloryfikowania „złotej wolności szlacheckiej” . Wiedza , którą szerzyli jezuici , była bezużyteczna .
Równie zacofane były szkoły wyższe i parafialne . W filozofii nie wychodziły poza Arystotelesa , kursy prawnicze ograniczały się do prawa kościelnego , Akademia Krakowska odcięła się od postępowych wpływów i zagłębiła się w niepotrzebnej scholastyce .
Na nieco wyższym poziomie znajdowały się gimnazja luterańskie (Gdańsk , Toruń) . Uniknęły one takiego upadku kulturalnego , na jakim były szkoły rdzennych ziem katolickich . Nauczyciele organizowali towarzystwa naukowe , obejmujące swym zasięgiem wiele dziedzin naukowych .
Sprowadzeni z Włoch teatyni założyli w 1737 r. nowoczesną szkołę szlachecką w Warszawie . Jej program oparty był na programie szkół rycerskich . Kolegium to było dostępne dla synów szlacheckich . Wychowanie , oparte na religii , wolne było od jezuickiej przesady . Uczono języka łacińskiego , niemieckiego i francuskiego . Łaciny uczono nie przez wkuwanie, a przez lekturę dzieł autorów klasycznych . Uczono historii , geografii , geometrii . Kolegium teatyńskie nie mogło utrzymać się długo , ponieważ większość nauczycieli była z Włoch i nie potrafiła wychować młodzieży na dobrych Polaków .
Reforma Stanisława Konarskiego
Stanisław Konarski , po odbyciu studiów w Rzymie i Paryżu , gdzie badał zakłady edukacyjne , wróciwszy do kraju i zająwszy stanowisko prowincjała pijarów , przystąpił do realizacji reformy szkolnej , której zasady , środki i cel wyłożone zostały w ustawach zakonnych .
Działalność reformatorską rozpoczął od przygotowania sił nauczycielskich . W 1741 r. otworzył Collegium Nobilium czyli internat szkolny dla zamożniejszej młodzieży szlacheckiej . Kolegium miało spełniać dwa główne zadania : wyrugować z kraju szkodliwą edukację cudzoziemską i dostarczać najzamożniejszej młodzieży nauki odpowiadającej potrzebom kraju . Dążąc do wychowania reformatorów i działaczy społecznych Konarski usiłował wyrobić w młodych ludziach wiele cnót , np. : posłuszeństwo , sprawiedliwość , miłość do ojczyzny . Napisał dwa podręczniki : Gramatyka łacińska i O poprawie błędów wymowy . Ułożył je w formie pytań i odpowiedzi .
Kolegium dzieliło się na 5 klas , klasy II , IV i V były dwuletnie . W pierwszych czterech klasach głównym przedmiotem była łacina , nie stanowiła jednak celu nauczania . Od klasy III język polski stawał się równorzędny łacinie . Do programu nauczania wprowadzono arytmetykę , języki obce , historię powszechną i historię Polski , geografię , fizykę , filozofię racjonalistyczną .
Po klasie retoryki uczniowie przechodzili do dwuletniej klasy filozofii , w której oprócz dzieł scholastyków czytali najbardziej reformatorskich filozofów nowożytnych : Bacona , Kartezjusza , Locke'a , Spinozę itp. W drugim roku tej klasy uczono matematyki , fizyki , anatomii , biologii , astronomii , geologii .
Wychowania synów magnackich w kolegium dopełniały wówczas kunszty , obejmujące naukę tańca , ćwiczenia gimnastyczne , musztra konna .
Ambitne dążenia Konarskiego do przeprowadzenia reformy nauczania i wychowania w całym szkolnictwie pijarskim doczekały się realizacji dopiero w latach 1750-1753 . Jakkolwiek w nie reformowanych wówczas publicznych szkołach pijarskich , przeznaczonych dla ogółu młodzieży szlacheckiej , nie można było wprowadzać wszystkich przepisów obowiązujących w Collegium Nobilium , to jednak różnice między obydwoma typami szkół były nieznaczne .
Szkoła Rycerska w Warszawie
W 1765 r. Stanisław August powołał do życia Szkołę Rycerską w Warszawie . Nawiązywała do kolegium Konarskiego i mimo swej nazwy nie miała charakteru wyłącznie wojskowego . Było to kolegium kształcące ogólnie, w którym wykładano również przedmioty wojskowe , a regulamin przystosowano do wykształcenia przyszłych wojskowych . W programie znalazła się nowa nauka moralności , prawo natury i prawo narodów . Nauki te były wolne od wpływów religii . Wykładano przedmioty prawne , które wyrabiały w młodzieży poczucie sprawiedliwości naturalnej i zapoznawały ją z prawami i obowiązkami .
KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ
Geneza i okoliczności powstania KEN
Kasację zakonu jezuickiego papież widział jako sprawę czysto kościelną , a Rzeczpospolita widziała w niej sprawę państwową . Ksiądz Wyrwicz przekonał Stanisława Augusta , że dobra jezuickie powinny przypaść rządowi , a nie biskupom . Episkopat polski wykazał w tej sprawie ugodowość . Biskupi poznański i wileński zaproponowali , aby wszystkie dobra zlikwidowanego zakonu oddać do dyspozycji Rzeczypospolitej pod warunkiem , że będą one użyte w porozumieniu z biskupami na wychowanie młodzieży i na utrzymanie ex-jezuitów . Uchwała w tej sprawie zapadła na Sejmie we wrześniu 1773 r. Kanclerz Chreptowicz przedstawił królowi „plan edukacji narodowej” . Plan Chreptowicza oddawał pod zwierzchnictwo króla nie tylko dziedzictwo pojezuickie , ale też kolegia pijarskie .
14 października 1773 r. powstała Komisja Edukacji Narodowej - pierwsze polskie ministerstwo oświaty . Ośmiu członków KEN miało być wybieranych na 6 lat . W razie wcześniejszego losowego zwolnienia miejsca , miał je zająć król .
Sejm wybrał pierwszych ośmiu członków KEN , których władza miała minąć w 1780 r. :
Ignacego Massalskiego - biskupa ;
Księcia Michała Poniatowskiego - biskupa płockiego , brata króla ;
Andrzeja Zamoyskiego ;
Joachima Chreptowicza - senatora litewskiego ;
Adama Kazimierza Czartoryskiego - komendanta Szkoły Rycerskiej ;
Ignacego Potockiego ;
Augusta Sułkowskiego ;
Antoniego Ponińskiego .
W ciągu działalności KEN liczba jej członków uległa rozszerzeniu , ogółem w latach 1773-1794 brało udział w jej pracach 38 komisarzy . Do najwybitniejszych spośród później powołanych należeli :
Franciszek Bieliński - starosta czerski ;
Feliks Oraczewski - rektor Akademii Krakowskiej ;
Julian Ursyn Niemcewicz - poeta ;
Andrzej Gawroński - wybitny matematyk ;
Dawid Pilchowski - profesor wymowy ;
Hieronim Stoynowski - profesor prawa .
Pierwszym aktem publicznoprawnym KEN był Uniwersał z dnia 24 października 1773 r. pióra Grzegorza Piramowicza , który poinformował społeczeństwo o składzie i zadaniach Komisji .
Na powstanie KEN złożyło się wiele czynników :
wyjątkowo ciężka sytuacja społeczno - polityczna kraju , grożąca upadkiem Rzeczypospolitej ; upadek polityczny i ekonomiczny państwa , a zatem umysłowy ;
reformatorskie idee Oświecenia na zachodzie , fizjokratyzm (zakładał , że jedyną twórczą i potrzebną pracą jest praca na roli , zwrócił uwagę na potrzebę kształcenia , choćby praktycznego , chłopów , w Polsce utopijny , ponieważ była gospodarka pańszczyźniana) ;
polskie postępowe tradycje oświaty i wychowania - działalność Stanisława Konarskiego i ks. Adama Czartoryskiego (Korpus Kadetów) ;
szeroka propaganda reform ;
kasata zakonu jezuitów .
Projekty reform KEN
Projekt Franciszka Bielińskiego
Opublikowany został przez KEN z początkiem 1775 r. pt. Sposób edukacji w 15 listach opisany . Naczelną ideą była zasada powszechności edukacji , chociaż pojętej jeszcze wyraźnie stanowo . Łączy charakterystyczną dla wieku Oświecenia wiarę we wszechmoc wychowania z żądaniem , aby każdy stan był kształcony wedle swych potrzeb . Stąd projekt czterech rodzajów szkół :
dla chłopów - szkoły te miały uczyć czytania , pisania , rachunków , religii , a także początków fizyki i geometrii w zastosowaniu do praktycznych potrzeb rolnictwa ;
dla mieszczan - w szkołach tych obok przekazywania wiadomości elementarnych miała być nauka języka niemieckiego , początków prawa cywilnego , rzemiosła i handlu ;
dla szlachty - szkoły te miały być szkołami średnimi (wiadomości początkowe dziecko powinno otrzymać w domu) i to dwóch stopni : niższy (3-letni , poświęcony głównie nauce języków) oraz wyższy (4-letni , poświęcony głównie naukom realnym) ;
dla duchownych - do szkół tych mogli wstąpić ci , którzy ukończyli szkołę średnią ; znaczne miejsce w programie miało zająć „nauczanie sposobu uczenia dzieci” .
Bieliński był zwolennikiem szkolnictwa państwowego . KEN wykorzystała niektóre jego projekty , a on sam , zostawszy członkiem Komisji , szczególnie oddał się porządkowaniu funduszu edukacyjnego .
Projekt Antoniego Popławskiego
Opublikowany został w roku 1774 pt. O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt . Późniejsze ustawy KEN zostały w znacznej mierze oparte na tym dziele . KEN wysoko ceniąc projekty Popławskiego , przyznała autorowi specjalną nagrodę za tę pracę .
Projekt został podzielony na 3 części :
o edukacji i instrukcji ;
o tym , jak rozłożyć po kraju instrukcję , a w szczególności jak w niej ćwiczyć młodzież ;
o rodzicach , nauczycielach i o tym wszystkim , co zostało pominięte w pierwszych dwu częściach .
Wychowanie fizyczne Popławski uważał za najważniejsze i pragnął oprzeć je na zasadzie hartowania ciała i organizowania ruchu dziecka . Edukację moralną łączył z wychowaniem moralnym , którego głównym postulatem była praca .
Szkoły parafialne miały być w każdej parafii i winny być 4-letnie . Szkoły średnie miały być 7-klasowe z tym , że najwyższa klasa retoryki miała trwać dwa lata .
Projekt Ignacego Potockiego
Wydany w 1774 r. pt. Myśli o edukacji i instrukcji w Polszcze ustanowić się mającej . W Zdaniu o szkołach i naukach daje zarys programu , zakres przedmiotów nauczania oraz rozważa zagadnienie podręczników , których znaczenie silnie podkreśla . Projekt ten przewidywał podział szkół na :
pierwiastkowe (początkowe) ;
wojewódzkie (średnie) ;
główne (wyższe) .
Projekt zarysował hierarchię szkolną , zawarł koncepcję reformy uniwersytetów oraz omówił szereg zagadnień wychowawczych , zawierał też zarys instytucji do wydawania podręczników .
Projekt Adolfa Kamieńskiego
Wydany w 1774 r. pt. Edukacja obywatelska . Projekt podkreśla m.in. szczególną potrzebę kształcenia zawodowego młodzieży .
Projekt Adama Czartoryskiego
Projekt pt. Przestrogi dla ludu wiejskiej kondycji zawarł szereg wskazań zdrowotnych , postulatów co do tematyki kazań dla ludu w duchu fizjokratycznym , wskazówki dotyczące życia i pracy na wsi .
W wyniku i w trakcie tych niezliczonych dyskusji nad rozmaitymi projektami urządzenia szkół w Polsce (w posiedzeniach i dyskusjach brał także udział fizjokrata francuski Piotr Samuel Dupont) , Komisja opracowała przepisy dla poszczególnych szkół . Szybko jednak doszła do przekonania , że same projekty i przepisy nie wystarczą , że trzeba rozpocząć systematyczną organizację szkół , opracować dla nich programy i podręczniki , wykształcić nauczycieli .
Przemiany oświatowe w Polsce w okresie działalności KEN
KEN była pierwszym w Europie Ministerstwem Oświaty . Działalność KEN dzieli się na trzy etapy :
1773-1780 - przejęcie majątku pojezuickego , nowa organizacja szkolnictwa , powołanie Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych (Grzegorz Piramowicz, jezuita) ;
1780-1788 - wydawanie podręczników , reforma Akademii Krakowskiej i Wileńskiej , wydanie Ustawy o szkolnictwie : szkoły główne w Krakowie i Wilnie , sprawujące nadzór nad wszystkimi innymi ;
1788-1794 - rozpad KEN - obrady Sejmu 4-letniego , zarząd nad szkołami przejmują zakony pod warunkiem kształcenia w akademiach .
Przyjęta u podstaw działalności Komisji zasada podporządkowania jej całego szkolnictwa prowadziła do konieczności stworzenia jednolitego systemu szkolnego, co nakładało na jej członków konieczność opracowania takiej organizacji , która mogłaby zagwarantować niezbędną jednolitość . Stawiało to przed władzą edukacyjną zupełnie nowy problem zabezpieczenia sprawnie działającej administracji szkolnej . Jego rozwiązanie widziano wówczas jedynie w ściśle powiązanej hierarchii szkół . Zagadnienia organizacyjne , mimo iż w stosunku do ogólnych założeń pedagogicznych mają znaczenie wtórne , porządkujące i zabezpieczające podstawy działania , absorbowały Komisję w znacznym stopniu w pierwszym okresie jej pracy . Wyrazem tego była ogromna liczba zarządzeń , instrukcji , zaleceń i innych aktów normatywnych oraz gorączkowa niemal praca nad przygotowaniem „Ustaw” , które zamknęły w sobie ostatecznie całokształt systemu pedagogicznego Komisji .
KEN przejęła bezpośrednią kontrolę nad wszystkimi szkołami w kraju . Tym samym szkolnictwo nabrało charakteru świeckiego i podporządkowane zostało interesom państwa . Komisja zerwała z tradycyjnym monopolem Kościoła na wychowanie i nauczanie . Szkolnictwo ujęto w jednolity , ściśle zintegrowany system , w którym władzę zwierzchnią nad szkołami parafialnymi sprawowali protektorzy szkół powiatowych lub rektorzy szkół wojewódzkich . Komisja powołała specjalny urząd wizytatorów generalnych , którzy jeździli po kraju , wizytowali szkoły i składali Komisji raporty .
Bardzo postępowa była działalność Komisji na polu oświaty dla ludu . Stworzyła ona szkoły parafialne w każdej parafii i uprzystępniła je po raz pierwszy dzieciom chłopskim .
Ważnym osiągnięciem KEN było wprowadzenie do wszystkich typów szkół na całym obszarze Rzeczypospolitej języka polskiego jako wykładowego i jednolitych programów nauczania . Program szkół parafialnych obejmował naukę czytania , pisania , rachunków , katechizmu oraz moralności . Na wsi dochodziły do tych przedmiotów wiadomości z dziedziny rolnictwa , w mieście zaś z zakresu handlu i rzemiosła . Z edukacją umysłową i moralną Komisja wiąże ściśle wychowanie fizyczne , ćwiczenia i gry ruchowe na wolnym powietrzu oraz ćwiczenia przydatne do służby wojskowej . KEN po raz pierwszy zatroszczyła się o wychowanie dziewcząt , wzięła pod swoją kontrolę wszystkie pensje prywatne , przeciwstawiała się modnemu wówczas wychowaniu francuskiemu .
Komisja wprowadziła jednolite podręczniki napisane w zrozumiałym dla wszystkich języku narodowym . Przy pomocy Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych opracowano i wydano nowe elementarze , podręczniki do „gramatyki narodowej” (Onufrego Kopczyńskiego) , do nauki moralności (Antoniego Popławskiego) , arytmetyki , algebry i geometrii , historii powszechnej (Józefa Kajetana Skrzetuskiego) , fizyki (Michała Hubego) , botaniki i zoologii (Krzysztofa Kulka) i inne .
KEN podniosła też wydatnie autorytet szkoły i nauczycieli , wciągając tych ostatnich na listę urzędników państwowych i zapewniając im stałe pobory . Zatroszczyła się także o kadry świeckich pedagogów , otwierając przy Akademiach Krakowskiej i Wileńskiej specjalne seminaria dla nauczycieli .
Zaopatrzenie materialne dla szkół publicznych miały w zasadzie stanowić dobra pojezuickie z tym , że kosztami utrzymania szkół parafialnych mieli być też obciążeni plebani , co zresztą do końca istnienia KEN nie zostało uregulowane.
KEN pracowała przez 20 lat . Praca jej nie była łatwa , zwłaszcza w miarę wzrostu nastrojów reakcyjnych wśród szlachty , w drugim okresie polskiego Oświecenia . Jej szkoły zwalczali dawni jezuici i reakcyjne część szlachty, która nie chciała posyłać swych synów do szkół „niełacińskich” .
Dzieło KEN stoi u początku rozwoju polskiej postępowej myśli pedagogicznej i organizacji szkolnej . Instytucji tej zawdzięczamy zwarty i pełny pierwszy kodeks szkolny . Komisja stworzyła jednolitą strukturę szkolnictwa i zapoczątkowała kształtowanie się administracji szkolnej . Największą jednak , najtrwalszą wartością wniesioną przez KEN było zaszczepienie w młodym pokoleniu ducha patriotycznego oraz miłości do ojczyzny , która nie pozwoliła pogodzić się z niewolą .
Na tradycjach KEN opiera się wiele późniejszych postępowych polskich poczynań oświatowych w okresie porozbiorowym.
Osiągnięcia i niepowodzenia KEN oraz ich przyczyny
Osiągnięcia :
przejęcie bezpośredniej kontroli nad wszystkimi szkołami w kraju , tym samym szkolnictwo nabrało świeckiego charakteru i podporządkowane zostało interesom państwa ;
uczynienie wychowania funkcją państwa , zerwanie monopolu Kościoła na wychowanie i nauczanie ;
ujednolicenie systemu szkolnictwa , w którym władzę zwierzchnią nad szkołami parafialnymi sprawowali prorektorzy szkół powiatowych lub rektorzy szkół wojewódzkich ;
uprzystępnienie po raz pierwszy dzieciom chłopskim nauki w szkołach parafialnych ;
wprowadzenie do wszystkich typów szkół na całym obszarze Rzeczypospolitej języka polskiego jako wykładowego i jednolitego programu nauczania - obejmującego naukę czytania , pisania , rachunków , katechizmu oraz moralności , dodatkowo na wsi wiadomości z dziedziny rolnictwa , w mieście z zakresu handlu i rzemiosła ;
zatroszczenie się o wychowanie dziewcząt , wzięcie pod swoją kontrolę wszystkich prywatnych pensji ;
wprowadzenie jednolitych podręczników napisanych w zrozumiałym dla wszystkich języku narodowym ;
opracowanie i wydanie (przy pomocy Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych) nowych elementarzy , podręczników do gramatyki narodowej (Onufrego Kopczyńskiego) , do nauki moralności (Antoniego Popławskiego) arytmetyki , algebry i geometrii , historii powszechnej (Józefa Kajetana Skrzetuskiego) , fizyki (Michała Hubego) , botaniki i zoologii i innych ;
podniesienie autorytetu szkoły i nauczycieli poprzez wciągnięcie tych ostatnich na listę urzędników państwowych i zapewnienie im stałych poborów ;
otwarcie przy Akademiach Krakowskiej i Wileńskiej specjalnych seminariów dla nauczycieli w celu zabezpieczenia kadry świeckich pedagogów .
Najtrwalszą wartością moralną wniesioną przez KEN było zaszczepienie w młodym pokoleniu ducha patriotycznego oraz miłości do Ojczyzny , która nie pozwoliła pogodzić się z niewolą .
Niepowodzenia :
niejasne i nieuczciwe przejęcie majątku zakonu jezuickiego ;
brak uregulowania , do końca istnienia KEN , spraw związanych z finansowaniem szkół ;
brak szkół parafialnych w niektórych rejonach kraju ;
przekazanie ostatecznie szkół parafialnych pod zarząd zakonów (podważenie dzieła Komisji na polu oświaty ludowej);
brak ściśle określonych wyników w zakresie kształcenia kobiet (mimo wielu projektów i zarządzeń oraz kontroli pensji prywatnych) ;
niecałkowita recepcja nowych , polskich podręczników w szkołach i społeczeństwie , w dalszym ciągu łacina używana była do konwersacji w klasach starszych .
Przyczyny :
brak zrozumienia potrzeby reformy systemu szkolnictwa i wychowania , nie docenianie roli Komisji ;
zwalczanie szkół założonych przez KEN przez dawnych jezuitów oraz reakcyjną część szlachty , która nie chciała posyłać swych synów do „niełacińskich” szkół ;
nastroje reakcyjne wśród szlachty w drugim okresie polskiego Oświecenia ;
pańszczyźniany charakter gospodarki polskiej ;
sytuacja polityczna kraju poprzedzająca upadek Rzeczypospolitej - zabory .
Szlachecka opinia publiczna wobec powstania KEN i dokonanych przez nią reform oświatowych
Powołanie do życia KEN i ogłoszony przez nią w „Uniwersale” z 24 października 1773 r. apel o nadsyłanie uwag i projektów dotyczących reformy szkolnictwa zmobilizował uwagę i aktywność wszystkich zainteresowanych sprawami wychowania . Apel spotkał się z odzewem , a narastanie tego zainteresowania przejawiało się w nadsyłanych projektach i memoriałach , w wystąpieniach sejmowych i w artykułach . Opinia publiczna w różny sposób dochodziła do głosu , a jej stanowisko było bardzo zróżnicowane , zarówno na początku działalności KEN , jak i w latach późniejszych , kiedy Komisja miała już za sobą doświadczenia , osiągnięcia i kiedy pierwsze wykształcone przez nią pokolenie wchodziło do życia publicznego .
Przez cały okres funkcjonowania stworzonego przez Komisję systemu szkolnego ujawniało się aktywne zainteresowanie postępowej części szlacheckiego społeczeństwa , jej pracami i dążeniami . Wyrażało się ono w różnych formach : bądź to w najszerzej pojętej publicystyce , bądź w różnych mowach , bądź wreszcie w bezpośrednim udziale w pracach szkolnych czy też obecności na popisach uczniów .
Masy szlacheckie przyzwyczajone do szkół zakonnych na początku nie rozumiały potrzeby i znaczenia reformy szkoły i wychowania . Opinia szlachecka , oporna i konserwatywna wobec wszystkich „nowinek” , z nieukrywaną nieufnością przyjmowała nowy system kształcenia . Niechęć manifestowała się w przemówieniach sejmowych , w ponawianych wnioskach , by wychowanie młodzieży powierzyć kościołowi . W artykułach zaczęto wyjaśniać potrzebę zdobywanej w szkołach wiedzy . Szlachta zapraszana była na popisy i mogła się bezpośrednio przekonać o postępach synów w nauce , a jednocześnie usłyszeć gorące podziękowania wyrażane tym , którzy pomogli w pracy reformowanych szkół . Odwoływano się do rozumu , do uczuć , do snobizmu szlacheckiego . Komisja wyróżniającym się uczniom przyznawała medale złote i srebrne , co oddziaływało na motywację uczniów oraz zaspokajało próżność ich rodziców . Z biegiem czasu zaczęto się przekonywać , że wiedza zdobyta w oparciu o nowe programy jest istotnie użyteczna . Powoli wzrastało zaufanie do szkół .
Systematyczna praca szkół wszystkich szczebli wydawała plony . Przekształcenia nie dokonywały się gwałtownie , zwiększała się liczba ludzi wykształconych w oparciu o nowe zasady , bardziej przychylnych programowi reform . Na bazie osiągnięć KEN nastąpił wspaniały rozwój szkolnictwa na ziemiach litewsko - ruskich i wołyńskich w latach 1802-1830 .
Wśród młodych posłów na Sejm Wielki byli z pewnością tacy , którzy ukończyli zreorganizowane już szkoły - ci inaczej patrzyli na potrzeby państwa niż ich ojcowie . Mimo więc pewnych trudności i zachowawczych głosów opozycji zaakceptowane zostały na tym Sejmie wszystkie zmiany w „Ustawach” proponowane przez Komisję , co było dostatecznym dowodem na to , że jej program został zaakceptowany przez przedstawicielstwo narodowe .
Z drugiej strony w wielkim dziele z lat 1788-1792 był także jakiś udział wychowanków ukształtowanych przez pedagogów z kręgu Komisji . Większość komisarzy była świadoma , że wśród dotychczasowych nauczycieli oraz bardziej oświeconej szlachty można było znaleźć takich , dla których problemy edukacji były bliskie , którzy mieliby na jej temat coś istotnego do powiedzenia . Komisarze nie chcieli przez zbyt gwałtowne reformy zrażać mas zacofanej szlachty , rozumieli także , że jeśli gruntowna przebudowa szkolnictwa ma zyskać cechy trwałości , to musi dokładnie być przemyślana i oparta na mocnych podstawach organizacyjnych i materialnych .
Świadomość , iż dorobek KEN stał się najwyższym dobrem , towarzyszyła działaczom szkolnym i pedagogom polskim przez cały wiek XIX . Przełomowe znaczenie działalności pierwszego Ministerstwa Oświaty znano także po odzyskaniu niepodległości, czego wyrazem stał się obchodzony uroczyście w 1923 r. jubileusz 150-lecia powstania Komisji . Opublikowane z tej okazji materiały źródłowe i opracowania stały się nie tylko pomnikiem tej zasłużonej instytucji , lecz otworzyły niejako drogi do dalszych badań i wydawnictw dotyczących prac najbardziej postępowej władzy szkolnej .
ZALETY I WADY SZKOLNICTWA JEZUICKIEGO OD XVI DO XVIII w.
Założona przez jezuitów w II połowie XVI w. pierwsza ich szkoła w Braniewie była początkiem wielkiego regresu oświaty i życia umysłowego . Był to okres kontrreformacji , która atakowała ostro każdą myśl postępową . Jezuici stali w tej walce na pierwszym miejscu , zarówno jako przywódcy , jak i wykonawcy najważniejszych zadań . Do końca XVI w. jezuici mieli tylko 11 szkół . Dalszy wzrost szkolnictwa jezuickiego przypadł na czasy panowania Zygmunta III .
Obok umiejętności zjednywania sobie szlachty , przemawiały za ich szkolnictwem pewne wartości obiektywne :
troska o budynki szkolne - jedno- i dwupiętrowe gmachy , jasne , o szerokich oknach i długich , pełnych światła korytarzach ; obszerne i wygodne sale szkolne , gabinety nauczycieli oraz biblioteki i inne pomieszczenia i urządzenia odznaczały się korzystnie na tle innych szkół ;
nauczyciele nowego typu - praca nauczyciela należała do najbardziej zaszczytnych obowiązków ; przygotowywano do niej zakonników przez długie lata , przeznaczone nie tylko na biegłe opanowanie przedmiotów nauczanych w szkole , ale także na zdobycie umiejętności dydaktycznych , poznanie elementów psychologii , podstawowych zasad kierowania pracą uczniów itp. ; praktyka niestety odbiegała często od przepisów teoretycznych , do pracy w klasach niższych często kierowano zakonników zaraz po ukończeniu nowicjatu ;
mimo jednak różnorodnych trudności i niepowodzeń praca nauczyciela jezuickiego stała na wysokim poziomie , ponieważ dokładne przepisy dotyczące nauczania i wychowania wskazywały nawet nie wyrobionemu nauczycielowi kierunek i metody nauczania .
Pozytywne cechy szkół jezuickich w Polsce nie zmieniały faktu , że szkolnictwo to pełne było wad :
Program nauczania był na ziemiach polskich , podobnie zresztą jak i w innych krajach , uderzająco jednostronny , zacieśniał zainteresowania uczniów do spraw błahych i powierzchownych , szerzył wśród nich fanatyzm religijny .
Szczególnie groźne niebezpieczeństwo kryło się w filologiczno - retorycznym wykształceniu . Przy skłonnościach szlachty polskiej do gadatliwości , pokrywania pięknymi frazesami ubóstwa myśli , hołdowania zewnętrznej błyskotliwości , przy małym poczuciu odpowiedzialności za słowa - retoryczna szkoła jezuicka była szczególnie niepożądana , ponieważ jeszcze bardziej pogłębiała te ujemne cechy szlacheckiego charakteru . Powodu przerażających tasiemcowych mów sejmowych , nie zmierzających do żadnych konkretnych wniosków i uchwał należy szukać częściowo przynajmniej w szkole jezuickiej , ona bowiem w dużej mierze kształtowała tych mówców , reprezentujących masy średniozamożnej i biednej szlachty .
W szkołach jezuickich obowiązywały scholastyczne metody i treści kształcenia , powodujące obciążenie umysłowe , obojętność , brak własnego zdania , zaniedbanie wykształcenia obywatelskiego .