Georg Wilhelm Friedrich Hegel - „Fenomenologia Ducha”
Duch jako przezwyciężenie dualizmu logiki i fizyki; wolność Ducha
Najkonkretniejszym, najwyższym i najtrudniejszym ze wszystkich aktów poznania jest poznanie Ducha. Duch jest „wszystkim”, ale nie z perspektywy dokonanej, ale „wszystkim, które musi się rozwinąć. Z jednej strony Duch jest prawdą przyrody, nadaniem jej sensu. Z drugiej - jest absolutną negacją pojęcia; przeciwstawiając się formalnej jego stronie, prowadzi do zjednoczenia bytu i pojęcia. Można więc powiedzieć, że Duch przezwycięża dualizm pojęć (logiki) i przyrody (fizyki).
Stanem Ducha, który umożliwia mu dokonywanie wszelkich abstrakcji jest wolność. Bez wolności Duch nie mógłby przejść swojej drogi, bo nie byłoby miejsca na żadne rozróżnienia.
„aspekty” Ducha
W obrębie Ducha można wyróżnić trzy jego „aspekty”: ducha obiektywnego, ducha subiektywnego i ducha absolutnego. Duch obiektywny jest formą przejścia Ducha ku realności. Duch wytwarza świat, w którym wolność może się rozwijać jako to, co konieczne i manifestować w sferze państwa. Duch subiektywny jest formą odnoszenia się Ducha do samego siebie, na jego drodze ku wolności. O tej właśnie sferze Ducha traktuje „Fenomenologia”. Trzecią formą jest Duch absolutny, w którym byt równy jest pojęciu. Mamy to do czynienia z wolnością nie tylko przejawianą, ale i uświadamianą sobie.
Duch absolutny jest syntezą Ducha obiektywnego i Ducha subiektywnego. Z niego wyprowadza Hegel z kolei sztukę i religię, które odnajdują wspólny kres w filozofii. Jej przedmiotem jest pojęcie, ale inne niż pojęcie logiczne.
stadia Ducha subiektywnego
Duch subiektywny nie jest duchem jednostkowym - u Hegla sfera ogólna jest pierwotna względem sfery indywidualnej. Duch subiektywny istnieje w trzech stadiach. Pierwszą z nich stanowi nierozwinięty Duch sam w sobie (bezpośrednio). Drugą - Duch sam dla siebie. Mamy tu do czynienia z zapośredniczeniem - przeciwstawieniem wobec fazy pierwszej, wzmocnionym refleksyjnym skierowaniem wzroku ku sobie, jako przeciwstawionemu czemuś innemu. Mamy więc przeciwstawienie: Duch - rzecz określona. Należy pamiętać, że zniesienie i przeciwstawienie nie oznaczają unicestwienia. Oba człony przeciwstawienia koegzystują.
Dzięki przeciwstawieniu uzyskujemy wiedzę o tym, co jest nam przeciwstawione, ale także wiedzę o sobie i wiedzę dla siebie. Bezpośredniość jest tylko punktem wyjścia. Wszystko, co dzieje się potem, ma charakter zapośredniczony. Wyszliśmy od siebie, przeszliśmy ku temu, co sobie przeciwstawiamy, by w rezultacie wrócić do siebie, jako do podmiotu samego.
fenomenologia Ducha
Fenomenologia jest drogą kształtującej się świadomości do wiedzy absolutnej. Pierwszym momentem tej drogi jest świadomość zmysłowa (bezpośrednia), drugim - samoświadomość (jej przedmiotem jest jaźń), trzecią - rozum (jego przedmiotem jest myśl), czwartą - Duch (jego przedmiotem jest wiedza absolutna).
świadomość zmysłowa (bezpośrednia)
Na tym poziomie Duch chce uczynić ze świadomości zjawisko. Chce podnieść własną pewność do rangi prawdy - tak jest zresztą na każdym etapie, bo i każdy etap jest prawdą etapu go poprzedzającego.
Zmysłowość ma charakter bierny, pierwsze poznanie jest bezpośrednie (czyli abstrakcyjne). Świadomość poznaje, że coś istnieje, nie mogąc nic więcej o tym powiedzieć, jako że nie ma jeszcze miejsca na jakiekolwiek rozróżnianie. Dopiero następnie to coś przeciwstawia się swojemu pierwszemu ujęciu - teraz już nie tylko wiemy, że to jest, ale i możemy zacząć się temu przyglądać.
W ten sposób dochodzimy do momentu przeciwstawienia sobie przedmiotu i podmiotu, możemy powiedzieć, że coś jest jakieś i że nie jest jakieś. Następnie można uczynić przedmiot określonym i uchwycić go, a wie się tylko to, co znajduje się w zasięgu doświadczenia.
Wraz z opisaniem przedmiotu, uzyskujemy pewne pojęcia, które pozwalają nam wyjść poza sferę wewnętrzną. Wielość jest sferą ogólności, mówimy więc o postrzeżeniu przedmiotu, który jest ośrodkiem dla różnych własności.
Następnie zaczynamy szukać tego, co jest zasadą dla przedmiotu naszego poznania. Jest to sfera rozsądku. Okazuje się, że zjawiska nie są dane po prostu, ale że są dla podmiotu i przez ten podmiot uwarunkowane. Świadomość poznaje, że to, co poznawała jako przedmiot, w rzeczywistości jest nią samą. Dzięki temu wnioskowi wznosimy się z poziomu świadomości zmysłowej na poziom samowiedzy.
samowiedza
Z początku mamy wiedzę o sobie jako pozbawionym treści (bezpośrednia, abstrakcyjna wolność). Samowiedza, chcąc uzyskać treść, chce uwolnić się od zmysłowości, a jednocześnie zobiektywizować siebie samą. Sfera świadomości i zmysłowości została już przezwyciężona i to, co było przedmiotem poznania świadomości, okazało się po prostu zjawiskiem podmiotu. Na etapie świadomości podmiot osiągnął jedynie wiedzę o sobie samym. Skoro więc Ja chce stać się podmiotem, przedmiot swojego poznania możne odnaleźć tylko w innym Ja.
Dlaczego nie można poprzestać w analizowaniu rozwoju Ducha na samej samowiedzy? Duch dąży do zrównania myślenia i bytu, w pełni zaistnieje dopiero wtedy, kiedy siebie pozna. Samopoznanie Ducha jest jednocześnie jego ustanawianiem się.
Dochodzimy zatem do pożądania, czyli pierwszego stadium samowiedzy. Jest to pożądanie treści dla poznania, dzięki której samowiedza może stać się realna - utreściowiona, obiektywna. Jest to jednocześnie pożądanie osiągnięcia przeciwstawienia: podmiot-przedmiot. Mamy więc Ja (pewność samowiedzy) przeciwstawione Ja (prawda samowiedzy). To drugie Ja jest zapośredniczeniem, „innobytem”.
Przeciwstawienie to prowadzi do tego, że Ja „podmiotowe” pragnie ukazać się „innemu” jako wolna jaźń i zostać jako wolna jaźń przez „innego” uznanym. Dochodzi zatem do swoistej walki o uznanie, w której Hegel przeciwstawia sobie pana i niewolnika.
Pan jest bytem samym dla siebie (samoistnym), który dąży do absolutnego zanegowania innobytu i, co za tym idzie, absolutnego podporządkowania tego innobytu sobie. Jego celem jest wolność, zagwarantowana przez uznanie ze strony „innych”, które ustanawia go jako pana.
Niewolnik jest bytem dla innego (niesamoistnym), podporządkowanym i zależnym od pana. Można nazwać go „niewolnikiem totalnym” ze względu na to, że nawet jego konstytucja znajduje się na zewnątrz niego - w panu. Celem niewolnika nie jest wolność, ale życie. Dla jego zachowania niewolnik pracuje na rzecz pana, podczas gdy pan bezczynnie oczekuje na bycie uznanym przez niewolnika. Widać więc, że jedyną aktywną stroną tej relacji jest niewolnik. To on dochodzi do mądrości w momencie, gdy uświadamia sobie, że to pan jest zależny od niego, a nie na odwrót. To panu potrzebne jest bycie uznanym - jeżeli nikt nie uzna go za pana, to nie będzie panem. W swojej pracy ustanawia więc niewolnik siebie nie tylko jako podporządkowanego panu, ale w ogóle siebie.
Gdy niewolnik uświadamia sobie swoją mądrość, myśli. Myślenie jest zaś sferą, w której może realizować się wolność, a więc i postęp świadomości. Rozdwojenie Ducha na pana i niewolnika może być wreszcie przezwyciężone - obydwaj są wolni, choć w nieco inny sposób. Dzięki zniesieniu opozycji pomiędzy jednostkowymi samowiedzami, natomiast, Duch może się uogólnić.
Hegel przechodzi teraz do wymienienia przejawów wolności samowiedzy w dziejach. Wymienia więc trzy fazy, Stoicyzm polegał na uznaniu siebie jako tego, kto rozpoznaje, kim się jest, a więc polegał na świadomym siebie zjawisku wolności. Sceptycyzm oznacza rzeczywiste doświadczenie wolności myśli (mogę coś zanegować). Świadomość nieszczęśliwa, będąca ostatnim stopniem samowiedzy, polega na kolejnym rozdwojeniu: na widzeniu siebie jako podlegającego czemuś, co jest mi przeciwne. Hegel przyrównuję tę fazę do chrześcijaństwa sprzed reformacji.
Trzy przejawy wolności samowiedzy wprowadzają nas w sferę rozumu, jednocześnie tworząc świadomość ogólną, w której zatarta zostaje negacja między dwoma elementami, które znoszą się wzajemnie. Wkraczamy w sferę obiektywności o ogólności.
rozum
Sfera rozumu jest zasadniczo sferą Ducha obiektywnego, który realizuje się w państwie. Z punktu widzenia Ducha subiektywnego, jednak, możemy mówić o samoświadomości, która uznaje siebie za to, co jednostkowe i jedyne. Nie ma tu już mowy o pewności, której prawdą będzie pewność kolejnego poziomu ewolucji świadomości. Prawda jest po prostu przeciwstawiona prawdzie.
Duch
W sferze Ducha następuje tożsamość bytu i pojęcia. Końcowym produktem sfery rozumu jest myśl, która zostaje zrównana z pojęciem myśli. Otrzymujemy Ducha w sobie i dla siebie.