HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

PRAWO OSOBOWE I RODZINNE

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

• Zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Ograniczenia:

• wolność - ludzie niewolni z reguły pozbawieni byli zdolności prawnej i traktowani jako rzeczy nieruchome (osadzone na gruncie) lub ruchome. Mogli jednak czasem posiadać pewne rzeczy ruchome.

• stan - przynależność do określonego stanu wiązała się z przynależnością stanową.

• przynależność państwowa - początkowo cudzoziemcy nie mieli w ogóle podmiotowości prawnej, dopiero wraz z rozwojem kontaktów międzypaństwowych powstałą opieka panującego (wykształciła się zasada tzw. gościnności → gospodarz goszczący przybysza miał obowiązek ochraniać go, a w razie wyrządzenia mu krzywdy, obowiązek ścigania sprawcy) przy pewnych ograniczeniach, jak tzw. ius albinagii.

• Żydzi - specyficzna pozycja (szczególnie dobra w Polsce - servi camerae).

• dobra sława - utrata przy wykonywaniu hańbiących czynności/zawodów (kat, rakarz) czy orzeczona przez sąd. Z tego powodu ograniczenie zdolności prawnej dzieci małżeńskich.

• płeć - kobiety w zakresie dziedziczenia dóbr nieruchomych czy możności sprawowania opieki.

• stan zdrowia - czasem nie uznawano za osoby kalek, karłów, potworków, np. w prawie longobardzkim trędowaci nie mieli zdolności prawnej. Ważny był również stan zdrowia psychicznego.

• Nabycie - nie poprzez urodzenie, ale wraz z przyjęciem do rodziny (forma symboliczna - podniesienie dziecka przez ojca). Warunek - dziecko musiało urodzić się żywe (od otwarcia oczu do kilku dni przeżytych po porodzie). Nasciturus nie miał zdolności prawnej, ale z reguły był szczególnie chroniony.

• Utrata - z chwilą śmierci fizycznej i poprzez śmierć fikcyjną (zwaną później śmiercią cywilną) → następstwo wyjęcia spod prawa (wywołania). Czasem utrata zdolności prawnej następowała wskutek wstąpienia do klasztoru.

• Zdolności do czynności prawnych - możność nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania. Ograniczenia:

• Wiek - warunek - dojście do dojrzałości fizycznej (oględziny), czasem (demokracja wojenna) zdolność do posługiwania się bronią. W późniejszych czasach dojście do określonego wieku (między 12 a 15 rokiem życia).

• Płeć - kobiety z reguły przez całe życie miały ograniczoną zdolność do czynności pranych (opieka przez ojca, opiekuna bądź męża). Czasem wdowy miały bardziej samodzielne stanowisko (np. w Polsce) lub też były poddawane opiece (np. najstarszego syna u Germanów lub jako tzw. ludzie cerkwi na Rusi). Kobieta ze względu na słabość urodzenia podlegała w/w ograniczeniom, ale też z tego powodu miała szczególną ochronę (gł. karną).

• zdrowie fizyczne lub psychiczne - np. marnotrawcy.

Małżeństwo.

• Świeckie formy zawarcia małżeństwa:

• Porwanie - pierwotna forma zawarcia małżeństwa (świadczą o tym liczne zakazy porywania i kary za to)

• Kupno żony - w drodze umowy między rodzinami mężczyzny i kobiety → oddanie narzeczonej (z pewnymi symbolicznymi formalnościami), a narzeczony dawał rodzinie dary (uznano to za cenę kupna żony).

• Kupno władzy (opieki) nad kobietą od ojca/opiekuna → cena nabycia żony przekształciła się w opłatę zwaną wieno (wiano, Wittum, meta), która z czasem zaczęła przypadać kobiecie na wypadek owdowienia.

• W drodze dwóch umów: zmówin i zdawin

• Zmówiny - wstępna umowa ślubna regulująca warunki i termin zawarcia małżeństwa. Narzeczony dawał ojcu cenę kupna lub zadatek i otrzymywał obietnicę zawarcia małżeństwa i przedmiot symbolizujący podjęcie zobowiązania (np. laskę). Czasem zmówin dokonywano wraz z osobą trzecią (dziewosłębem).

• Zdawiny - uroczysta czynność prawna, której towarzyszył szereg symbolicznych działań. Zazwyczaj zdawinom towarzyszyły przenosiny oraz pokładziny. Początkowo wola kobiety nie była brana pod uwagę, z czasem stała się niezbędna.

• Kościelna forma zawarcia małżeństwa:

• początkowo kapłan błogosławił parę (nie miało to znaczenia dla istnienia związku)

• stopniowo od XI w. kościelna forma przyjmowała się wśród warstw wyższych, ale nie podważało to istnienia małżeństwa zawieranego na sposób świecki (szczególnie rozpowszechnione u chłopów)

• od Soboru Trydenckiego (1545-1563) Kościół nie wymagał określonej formy zawarcia małżeństwa, ale zgodnej woli stron (małżeństwa umowne = małżeństwa tajemne).

• zmówiny przekształciły się w zaręczyny (oświadczenie zamiaru zawarcia małżeństwa w przyszłości).

• od Soboru Laterańskiego (1215 r.) Kościół starał się rozpowszechnić zapowiedzi w celu wykrycia przeszkód małżeńskich (przeszkody zrywające i przeszkody wzbraniające)

• przeszkoda po­krewieństwa - w linii prostej bez ograniczenia, a w linii bocznej różnie

• początkowo opierano się na komputacji rzymskiej (wg liczby urodzeń), ale z czasem przyjął komputację kanoniczną, opierając się na germańskim systemie parantel (wg liczby pokoleń, np. rodzeństwo w 1 stopniu) → rozszerzenie kręgu zakazanych małżeństw (przyjęte w X w. do 7 stopnia, na soborze Laterańskim do 4)

• przeszkoda powinowactwa,

• przeszkody pokrewieństwa sztucznego (adopcji),

• pokrewieństwa du­chowego (pomiędzy rodzicami chrzestnymi a chrześniakami)

• przeszkoda różnicy wiary - przyjęta zwyczajowo.

• przeszkoda różnicy pochodzenia - wprowadzona przez prawo świeckie

• Przeszkody kanoniczne przejmowane były przez ustawodawstwo świeckie w celu zwalczania różnych niepożądanych stanów (np. ślubu małoletniego syna z dorosła kobietą, wtedy ojciec małoletniego utrzymywał bliższe stosunki z synową - tzw. świekrostwo, snochactwo)

• Rozwiązanie małżeństwa

• śmierć jednego z małżonków

• za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły mógł tylko mąż z określonych powodów jak zdrada, próba zabójstwa) → oddanie żony do domu ojca. Porzucenie bez ważnych powodów - obowiązek zapłaty określonej sumy

• Stopniowo Kościół wprowadzał zasadę niemożności zawarcia małżeństwa za życia poprzedniego małżonka, potem bezwzględnej nierozerwalności.

• Niechętnie patrzono na małżeństwa wdów (w czasach pierwotnych zwyczaje grzebania zon wraz z mężem) → ograniczenia w postaci nakazu zapłaty na rzecz rodziny zmarłego współmałżonka, długie okresy żałoby. Kościół określał małżeństwa wdów jako rodzaj bigami (→ utrata majątku, bo nie wstąpiła do zakonu - często spotykane).

• Stosunki osobiste

• dominującej pozycji męża

• władza i opieka męża (mundium) → obowiązek wierności, wspólnego zamieszkania z mężem i posłuszeństwa, prawo karcenia przez męża żony (correctio maritalis).

• lepsza pozycja z reguły wśród stanów wyższych (np. kobieta szlachcianka miała prawo kierowania gospodarstwem i damską czeladzią - tzw. prawo klucza, czasem własne źródła dochodu)

• w XIII w. sprawy małżeńskie powszechnie podlegały jurysdykcji sądów duchowych.

Stosunki majątkowe małżeńskie.

• Wyprawa (gerada, szczebrzuch) - początkowo przedmioty osobistego użytku (szaty, ozdoby, przedmioty gospodarstwa domowego). Wraz ze wzrostem praw spadkowych kobiet w skład wyprawy wchodziła część spadkowa. Wyprawa stanowiła własność żony (samodzielny zarząd).

• Posag - początkowo nie był wyodrębniony, ale stanowił część wyprawy. Na terenach wpływu praw rzymskiego utrzymał się posag, jako określony majątek na pokrycie ciężarów małżeństwa. Z czasem (wraz z prawem kobiet do spadku) posag stawał się ich częścią spadkową (traciły prawo do spadkobrania po rodzicach). Posag to najczęściej pieniądze, czasem nieruchomości.

• Wiano - pierwotnie cena kupna żony. W germańskich prawach jako zabezpieczenie na wypadek owdowienia lub jej porzucenia. Zwyczaj ten szczególnie silny na terenach z wpływem prawa rzymskiego (donatio ante nuptias).

• ustanawiane w ruchomościach, potem też w dobrach nieruchomych.

• jego wysokość - ustalona z góry w przepisach prawnych lub staniwiła określoną część majątku męża.

• wraz z upowszechnieniem się posagu przyjęło się, że wiano stanowi odpowiedź na posag (oprawa posagu) i odwdzięczenie się. (w Polsce 2 część - 1 - oprawa, 2 - wiano właściwe, przywianek) → zazwyczaj więc 2xposag.

• wiano zapisywano w księgach sądowych (listem wiennym/wzdannym)

• Specjalne dary ofiarowywane żonie w związku małżeńskim

• podarek poranny (wynagrodzenie za dziewictwo) → czasem razem z wianem stanowił zabezpieczenie żony.

• podarek poślubny - płacony jednorazowo lub corocznie, jako wyraz szczególnej miłości do żony.

• Systemy majątkowe (wśród wyższych warstw pozycja kobiety coraz lepsza)

• pełnej wspólności majątkowej - cały majątek (sprzed i w trakcie małżeństwa) stawał się wspólną własnością. Ruchomościami mąż dysponował swobodnie, nieruchomościami z reguły musiał mieć zgodę żony. W razie śmierci jednego całość przechodziło na drugie.

• ograniczonej wspólności majątkowej - kwestia umowna jaka część majątku pozostaje ograniczona (z reguły posag i wiano, nieruchomości). Mąż miał swobodny zarząd nad majątkiem swoim i żony, ale potrzebował zgody żony do dysponowania jej majątkiem.

• jedność zarządu majątkowego - żona pozostawała właścicielką całego swojego majątku, a maż mół nim tylko zarządzać, bez prawa dysponowania bez jej zgody (lub jej krewnych).

• tzw. rząd posagowy - odmiana z płd. Francji → prawo własności wszystkich nieruchomości, ale bez prawa ich alienacji i obciążania długami. (podobnie w Polsce).

• Zasady majątkowego prawa małżeńskiego mogły być zmieniane przez umowy małżeńskie, np. dożywocie (zapis dożywotniego użytkowania majątku ruchomego i nieruchomego)

• Jurysdykcja sądów świeckich

Rodzice i dzieci.

• Początkowo przyjmowane pokrewieństwo podobne do agnacyjnego (krewni w linii męskiej od wspólnego przodka), ale stopniowo znaczeniu uzyskał tzw. ród kognacyjny → rody wielkie (obejmujące kilka pokoleń pod władzą ojca-patriarchy) oraz rodziny małe (rodzice i dzieci)

• Władza ojca nad dziećmi - ius vitae ac necis, choć stopniowo ograniczana

• Usamodzielnienie się synów - w demokracji wojennej - gdy uznany był za zdolnego do noszenia broni. Potem, często uważano za samodzielnego, gdy usamodzielnił się gospodarczo (np. dostał wydział) → utraudniały to istniejące niedziały ojcowskie.

• Dzieci nieprawe - początkowo nie miały tak złej sytuacji (np. przyznano bastardom, dzieciom z konkubinatu, prawo do tronu w dynastii Merowingów). Stopniowo pod wpływem Kościoła sytuacja prawna tych dzieci ulegała pogorszeniu (odmawiano im zdolności do czynności prawnych, odsunięcie od urzędów, godności, itp., spokrewnione tylko z matką, a nie z ojcem)

• Pokrewieństwo sztuczne - opierające się na akcie prawnym. Adopcja - uroczysty akt, wiele symbolicznych czynności. Nabycie praw potomka prawnego → z czasem przestaje być instytucją familijno-prawną, staje się instytucją majątkową, umożliwiającą spadkobranie (adopcja na wypadek śmierci) → ważne ze względu na ograniczenia testowania.

• Opieka - opieka nad małoletnimi

• pierwotnie sprawował ją ród (jeden z jego członków) - opiekun przyrodzony, a ród zatrzymywał opiekę zwierzchnią, z prawem zmiany tutora.

• W czasach późniejszych opiekunem stawał się król.

• opieka ojcowska - wyznaczona przez ojca (też z pośród osób trzecich)

• opiekun urzędowy - wyznaczony przez władze.

• z reguły wykluczano od opieki kobiety (w Polsce opiekę nad małoletnimi sprawowały wdowy, czasem babka. Takiej opiekunce dawano współopiekuna)

PRAWO RZECZOWE

Pojęcie rzeczy. Ruchomości i nieruchomości.

• Prawo rzeczowe - normy dot. praw podmiotowych bezwzględnych

• Rzecz - początkowo rzeczy materialne. Dopiero wraz z odrodzeniem prawa rzymskiego zaczęła ponownie kształtować się konstrukcja rzeczy niematerialnych.

• rzeczy ruchome (rzecz ruchoma, rzecz licha) i nieruchome (szczególna ochrona)

• ruchomości unieruchomione (np. ryby w stawie)

• zboże przed ścięciem - nieruchomość

• czasem ważna ilość - Mazowsze - konie do 10 - ruchomość, powyżej 10 - nieruchomość

• ruchomości ściśle związane były z osobą → poszukiwać zaginionej rzeczy musiała osoba, która ostatnia była ich posiadaczem (np. detentor)

• nieruchomości - dobra dziedziczne/rodowe (duże ograniczenia w obrocie) i dobra nabyte (nadanie i kupno)

Posiadanie — własność.

• treść prawa własności historycznie zmienna (zależna od stosunków społeczno-gospodarczych).

• brak ścisłego rozgraniczenia między posiadaniem a własnością (ze względu na warunki nie było takiej potrzeby) → każde władztwo nad rzeczą było określone jako prawo do niej. (różne terminy: tenuta (trzymać), inwestytura (ubierać), gewere (pilnować), sezyna (objęcie), dzierżenie, possessio)

• Posiadanie - brak definicji rzymskiej (brak rozróżnienia dwóch elementów - faktycznej detencji i woli zatrzymania) → w średniowieczu wystarczyło w przypadku ruchomości samo dzierżenie rzeczy (mieściło w sobie też intencję). W przypadku nieruchomości ważne było nie dzierżenie rzeczy, ale pobieranie z niej pożytków → stąd możliwość posiadania nieruchomości przez wiele osób naraz (posiadacz bezpośredni i pośredni) konstrukcja własności podzielonej.

• Własność - początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej, ale jako najwyższy stopień posiadania. Brak rozgraniczenia na własność i prawa do rzeczy cudzej. Pojęcie to nabrało cech konkretnych w drodze praktyki sądowej poprzez wyliczenie uprawnień (używanie, ciągnięcie korzyści, dysponowanie). Początkowo używano terminów dotyczących posiadania z dodatkowym terminem określającym wieczysty czy dziedziczny charakter. Dopiero później pojawiał się termin dominium bądź proprietas. (w Polsce dopiero w XVI w, a w Rosji w XVIII w.)

• Odróżnienie własności od posiadania nieruchomości → najpierw w procesie sądowym (elementy posesoryjne - zarzut bezprawnego posiadania i petytoryjne - wykazanie praw; w procesie o wyzucie z nieruchomości) → Z czasem ze względu bezpieczeństwa prawnego wykształcił się (pod wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego) specjalny środek do ochrony posiadania już w XIII w → podstawa rozwoju odrębnego procesu posesoryjnego wprowadzenie odrębnych procesów posesoryjnych i petytoryjnych umożliwiło ścisłe wyodrębnienie posiadania od własności.

Geneza feudalnej własności ziemi.

• Kształtowanie się feudalnej własności ziemi poprzez:

• stopniowe popadanie w zależność wolnych chłopów od możnych i rycerstwa z powodu wzrastających ciężarów na rzecz państwa, obowiązku służby wojskowej, braku bezpieczeństwa → komendacja, oddanie gruntu na własność panu, prekarium, renta feudalna. Też poprzez utrzymanie kolonatu, z powodu długów.

• postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej oraz jej warunkowy charakter → nadania władcy powodowały zróżnicowanie wśród feudałów, co powodowało komendację zubożałych rycerzy w zamian za nadanie ziemi - początkowo beneficja (nadania czasowe), stopniowo dziedziczne (lenna) → forma własności podzielonej.

• inaczej w Polsce - nie doszło do powstania hierarchii lennej, a do przekształcenia się we własność bezwarunkową (alodialną).

Cechy feudalnej własności ziemi.

• związana ze stanową strukturą społeczeń­stwa → szlachta jako główny właściciel.

• wiązała się z władztwem o charakterze publiczno­prawnym (renta, administracja, sądownictwo).

• własność podzielona co do treści między kilka podmiotów (senior zachowuje własność zwierzchnią, wasal-lennik - własność podległa (użytkowa), czasem też wykształcał się stosunek między właścicielami ziemskimi a bezpośrednimi jej użytkownikami, np. mający lepsze prawo do ziemi). → konstrukcja (nazwa) dziełem glosatorów

• utrzymanie niedziałów rodzinnych, tak wśród feudałów jak i wśród chłopów → rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej sprzyjał indywidualizacji własności ziemskiej.

• związanie własności feudalnej licznymi ograniczenia i zależnościami między jej podmiotami (najważniejsze - ograniczenia alienacji ziemi).

Własność w doktrynie wieków średnich.

• W doktrynie Kościoła krytyka własności pod kątem nauk o przyszłym królestwie ubogich → potem, choć łagodzona krytyka własności (rzeczami należy się posługiwać, nie delektować - św. Augustyn), pozostała wśród duchownych.

• Z czasem (wraz z bogaceniem się wyższych warstw duchowieństwa) następuje podział w patrzeniu na własność - wyższe warstwy mają do niej stosunek pozytywny, niższe warstwy (często jako ruchy heretyckie - albigensów, waldensów) krytykowały bogactwo, nawołując do życia z jałmużny, własnej pracy, wspólnoty dóbr.

• Św. Tomasz z Akwinu - kompromis → własność prywatna jest prawem wynikającym z praw natury (Bóg dał władzę nad tworami przyrody człowiekowi), pod warunkiem uwzględnienia potrzeb innych członków społeczeństwa - czyli własność tak, ale z obowiązkami względem biednych → uzasadnienie pomnażania bogactwa w szczytnym celu pomagania biednym w przyszłości sformułowano na tej bazie teorię własności jako funkcji społecznej (doktryna Kościoła w XIX w.)

Ograniczenia alienacji nieruchomości.

• przyzwolenie najbliższych krewnych na alienację dóbr nieruchomych (czynność nieważna bez tej zgody, możliwość odebrania ziemi bez oddania ceny kupna, wyjątki - np. alienacja z powodu nędzy) i prawo wyczekiwania - zakaz uszczuplania możliwości spadkowych najbliższych krewnych → z czasem łagodzono te ograniczenia (tylko dobra rodowe).

• prawo bliższości:

• prawo retraktu (tzw. wykupu) rodzinnego (przez najbliższych krewnych w określonym czasie)

• odkup sprzedanej nieruchomości za zwrotem zapłaconej ceny

• prawo pierwokupu krewnych

• Ograniczenia wynikające z tytułu sąsiedztwa - np; najbliżsi sąsiedzi mieli prawo retraktu nieruchomości sprzedanej osobom spoza sąsiedztwa.

• Prawo retraktu lennego - przysługiwało seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych (o ile alienacja lenn była dopuszczalna).

• Ograniczenia z tytułu regale.

Nabycie własności.

• sposób pierwotny:

• zawłaszczenie (polowanie i rybołówstwo),

• znalezienie rzeczy,

• łupy wojenne

• własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu z tytułu prawa nadbrzeżnego

• zawłaszczania ziemi niczyjej poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu → forma prawna - zapowiedź (zakaz wstępu i korzystania innym osobom; znaki graniczne, obchodzenie/objeżdżanie granic)

• zasiedzenie - w czasach gdy sprecyzowano różnicę między posiadaniem a własnością.

• sposób pochodny:

• kupno-sprzedaż

• darowizna

• zamiana

• w przypadku ruchomości - poprzez fizyczne wręczenie rzeczy

• Przeniesienie własności nieruchomości składało się początkowo z dwóch aktów prawnych

1. umowa realna między zbywcą a nabywcą (sala, traditio, wzdanie) czasem wraz z wywiązaniem się zbywcy. Szereg czynności symbolicznych, słów, gestów, przekazania symbolicznych przedmiotów (oszczepu, noża, rękawiczki, woda zrzeczenia) oraz wręczenie cny kupna (charakter realny) → istota przeniesienie władzy nad rzeczą.

2. wejście w posiadanie (wwiązanie) - również szereg symbolicznych czynności (w celu ukazania i upamiętnienia objęcia w posiadanie gruntu, często wraz z litkupem, targaniem za uszy i in.).

początkowo obie czynności dokonywane razem. → stopniowo wzdanie dokonywane przed władcą, urzędnikiem (sporządzenie dokumentu), a wwiązanie dokonywane później na gruncie → cel: odformalizowanie procesu, ułatwienie dowodu.

za sprawą Kościoła upowszechnił się sposób przenoszenia władzy nad ziemią poprzez wręczenie przy świadkach dokumentu, stwierdzającego przeniesienie na nabywcę gruntu (przekazanie też przedmiotów symbolizujących grunt) → „dematerializacja” przenoszenia władztwa nad rzeczami (przejęta z prawa rzymskiego)

Fikcyjne procesy między kontrahentami w celu uzyskania pewnego prawa do nieruchomości. Wyrok sądowy nakazujący dokonanie wzdania i wwiązania oraz stosowny dokument sądowy były dowodem nabycia nieruchomości. → poprzedziło to sądowe przenoszenie własności nieruchomości.

ZOBOWIĄZANIA

Źródła zobowiązań. Umowy.

• w prawie średniowiecznym często nie przestrzegany rozdział miedzy prawem rzeczowym a zobowiązaniowym → instytucje o charakterze zarazem rzeczowym i obligacyjnym, m.in. z prawa kanonicznego instytucja ius ad rem, prawa do rzeczy, jakie posiadał np. wasal w stosunku do lenna, którego nie objął jeszcze w posiadanie, a otrzymał już symboliczną inwestyturę.

• dorobek rzymskiej jurysprudencji w zakresie zobowiązań pełne zastosowanie miał dopiero w warunkach rodzącego się kapitalizmu.

• Źródła zobowiązań:

• czyny niedozwolone (delikty) bez odróżnienia skutków karnych i cywilnych (pomieszanie odszkodowania z karą)

• umowy - początkowo pod wpływem symboliku, sensualizmu, szukania sił nadprzyrodzonych

• umowy formalne - dokonywana drogą uroczystego przyrzeczenia (ślubowania wiary) wraz z symbolicznymi gestami oddającymi go w razie niewypełnienia przyrzeczenia w moc wierzyciela (np. przybicie ręki, wręczenie laski, lub innego przedmiotu związanego z dłużnikiem, zwane wadiacją), będącymi jednocześnie dowodem zawarcia umowy.

• umowy realne - powstawało, gdy zobowiązanie się jednej ze stron do świadczenia wynikało z faktu przyjęcia świadczenia (otrzymania rzeczy) od drugiej strony. Np. kupno-sprzedaż, przyjęcie zadatku, zamiana, darowizna (długo jako zobowiązanie do wręczenia dary wzajemnego, niekoniecznie równego)

Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania.

• Zakres odpowiedzialności → początkowo odpowiedzialność na osobie dłużnika, który zawierając umowę i składając przysięgę, w razie nie wypełnienia jej stawał się krzywoprzysięzcą. Wierzyciel mógł go wtedy zabić, ale najczęściej dłużnik popadał w zależność od wierzyciela i odpracowywał dług. W razie śmierci dłużnika wraz z nim ginął dług.

• Stopniowo zastępowana jest odpowiedzialność osobowa, odpowiedzialnością majątkiem, choć subsydiarnie długo się utrzymuje.

• Rozdzielenie długu i odpowiedzialności - dług powstawał w momencie umowy, ale odpowiedzialność powstawała w momencie dokonania utwierdzenia umowy, dokonanego w odpowiedniej formie (przysięga, wręczenie festuki, ale też osoba trzecia - rękojemca).

Sposoby zabezpieczenia wierzytelności.

Utwierdzenie umowy ≠ Umocnienie umowy (sposób dający wierzycielowi gwarancję wypełnienia zobowiązania)

• Zakładnictwo - osoba trzecia stawała się zakładnikiem w domu wierzyciela, do czasu wypełnienia zobowiązania. Zakładnik utrzymywany był na koszt wierzyciela i nie mógł być zmuszany do pracy. W razie nie wypełnienia zobowiązania zakładnik wchodził pod władze wierzyciela, który mógł go zabić, sprzedać, wziąć do niewoli)

• Rękojemstwo - osoba zwana ręczycielem (rękojmią), który ręczył za dłużnika swoją osobą i majątkiem, ale pozostawał na wolności. W razie nie wypełnienia zobowiązania ręczyciel dostawał się pod władzę wierzyciela, a jeśli spłacił dług, mógł się go domagać od dłużnika.

• z czasem poręczyciel stał się pośrednikiem między wierzycielem a dłużnikiem - ustanawiany w drodze wadiacji (przez wręczenie festuki wierzycielowi przez dłużnika i ręczycielowi przez wierzyciela) - jego obowiązkiem było pilnowanie interesów wierzyciela → niewypłaconego dłużnika i zajęte przedmioty oddawał wierzycielowi, zwalniając się z rękojemstwa.

• też rękojemstwo własne (dłużnik jedną ręką dawał festukę i drugą ja odbierał)

• Zastaw jako prawo na rzeczy cudzej i jako zobowiązanie.

• Ustanowienie:

• zastaw umowny (dany)

• zastaw wzięty (ciąża, grabież) → pozostałość samopomocy

• zastaw ustawowy

• zastaw sądowy

• Zastaw ruchomości - zawsze zastaw ręczny z dzierżeniem.

• Zastaw na upad - zastaw w którym w razie nie spełnienia świadczenia na wierzyciela przechodziła własność rzeczy.

• Funkcje:

• zabezpieczenie wierzytelności

• zakład jako forma kary w przypadku niewypełnienia świadczenia

• jako zabezpieczenie pożyczek na procent (tylko Żydzi)

• Zastaw nieruchomości

• Zastaw z dzierżeniem - przeniesienie własności na zastawnika, a po spłacie własność powracała do zastawcy. →

• Zastaw użytkowy - na zastawnika przechodziło jedynie użytkowanie (nie było wywiązania u zastawcy). Zastaw antychretyczny - gdy zastawnik miał prawo pobierania pożytków. → początkowo nie zaliczane na spłatę długu (zastaw użytkowy czysty) - pożytki te spełniały formę procentów nie zakazanych.

• Zastaw do wydzierżenia - gdy pożytki zaliczane były na poczet spłaty długu (polecane min. przez ustawodawstwo kościelne)

• Zastaw bez dzierżenia - na zach. od XII w, a Polsce pod koniec XVI w. wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej.

• Załoga i łajanie

SPADKOBRANIE

Pojęcie spadkobrania. Dziedziczenie beztestamentowe.

• początkowo brak swobody testowania - jedynie dziedziczenie beztestamentowe.

• początkowo przedmiotem spadkobrania były przedmioty ruchome (odzież i ozdoby kobiece - córki i siostry, oręż, konie, uprząż - synowie, krewni męscy)

• Różne zasady dotyczące porządku dziedziczenia. Cechy wspólne:

• ograniczenie kobiet w dziedziczeniu ziemi - czasem dziedziczyły w braku synów (prawo longobardzkie, alamańskie, saskie) albo jakichkolwiek krewnych męskich (prawo rypuarskie), w prawie salickim całkowicie były wykluczone. Nieraz dziedziczyły cześć macierzystą. Czasem szlachcianki mogły dziedziczyć ziemię, a chłopki nie (Ruska Prawda)

• porządek dziedziczenia zależny od bliskości pokrewieństwa ze zmarłym. Najbliżsi (wyłączając pozostałych) byli synowie (w równych częściach albo niedział braterski). Początkowo nieznane było prawo wyobrażenia (spadkobiercy zmarłego syna wchodzili w jego miejsce).

• w zwyczajach pojawia się tendencja do rozszerzania kręgu krewnych dopuszczonych do spadku, ze względu na unikanie tzw. kaduka

• w prawie frankońskim - system dziedziczenia według parantel - krąg osób wywodzących się od wspólnego przodka do coraz wyższego szczebla (I - zstępni zmarłego, tj. dzieci, wnukowie i prawnukowie; II - krewni wywodzący się od ojca, III - krewni wywodzący się od dziada) Krewni bliżsi wykluczali dalszych w obrębie parantel i w ogóle.

• Zwierciadło Saskie - dwa koła: ściślejsze (potomkowie, rodzice, rodzeństwo spadkodawcy, przy czym potomkowie wyłączali pozostałych krewnych tej grupy) i obszerniejsze (inni krewni do 7 stopnia komputacji rzymskiej).

• inaczej w przypadku systemów w których dobra rodowe pozostawały w rodzinie, z której się wywodziły → odmienne spadkobranie dóbr ojczystych i macierzystych - prawo powrotu do krewnych tej linii z której się wywodzili.

• długo brak dziedziczenia przez współmałżonka, jedynie posag czy wiano oraz dóbr nabytych w czasie trwania małżeństwa.

• Nabycie spadku

• poprzez śmierć spadkodawcy

• z czasem powstają formalne sposoby objęcia spadku

• sądowe wwiązanie

Dziedziczenie testamentowe.

• Początkowo prawo wyczekiwania uniemożliwiało swobodę testowania. Jedynie w przypadku osób bezdzietnych możliwa była fikcyjna adopcja w celu przekazania spadku.

• Do rozwoju swobody testowania przyczynił się Kościół - stopniowo uznano, że część majątku jest do swobodnego testowania (z reguły taka cześć jak jeszcze jeden syn) → zapisy „dla zbawienia duszy” i adoptio Christi.

• Dało to początek istnieniu testamentu. Pierwsze testamenty w Polsce w XIII w, podobnie na Rusi (wraz z zapisami na cerkiew).

• Przedmiotem testamentu początkowo tylko ruchomości, z czasem dobra nabyte. Dobra dziedziczne późno dopuszczone do dziedziczenia testamentowego i to pod warunkiem uwzględnienia dziedziców koniecznych.

• W przeciwieństwie do testamentu rzymskiego - brak wymogu ustanowienia dziedzica, możliwość deysponowania tylko częścią spadku lub pewnymi przedmiotami.

Szczególne rodzaje sukcesji. Dziedziczenie lenn.

• Zasada niepodzielności lenn → sukcesja jednostkowa → prawo niemieckie - najstarszy syn, prawo francuskie - najstarszy syn zostawiał sobie największą część, a młodszym braciom dawał podlenno - na zewnątrz nadal jako jednolite lenno.

• zasada ta związana z potrzebą istnienia dużego lenna, umożliwiającego odpowiednią służbę wojskową.

• Dziedziczenie lenn przez męskich potomków, a kobiety tylko w razie braku synów/męskich krewnych.

• Odsuwanie krewnych wstępnych by lenna i związane z nimi obowiązki nie dostały się w ręce osób starszych → zasada „lenno nie idzie w górę" → często stosowana w dziedziczeniu, nie tylko lenn.

ZMIANY W PRAWIE PRYWATNYM OD SCHYŁKU WIEKÓW ŚREDNICH

WPŁYW PRAWA RZYMSKIEGO NA ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO

Rzymskie prawo wulgarne w średniowieczu.

• na prawo średniowieczne wpływ miało rzymskie prawo wulgarne, głównie poprzez Brewiarz Alaryka z 506 r., choć i jego późniejsza interpretacja w państwie frankońskim odbiegała od intencji jego autorów (np. usprawiedliwienie popadnięcia w zależność wolnego człowieka najmem usług z Sentencji Paulusa).

• Przejawy wulgaryzacji → prawo rzeczowe - zacieranie różnic między własnością a posiadanie, oraz własnością a prawami na rzeczy cudzej (nabrały charakteru quasi-własności), w prawie zobowiązań - zanik rozgraniczenia na odpowiedzialność z deliktów i z przestępstw publicznych.

Prawo rzymskie w dziełach glosatorów i komentatorów.

• Początek - szkoła w Pawii i prace nad opracowaniem zwyczajowego prawa longobardzkiego na potrzeby praktyki, przy jednoczesnym sięganiu do rzymskich pojęć przy objaśnianiu prawa longobardzkiego metodą glos; dodatkowo prawo rzymskie stosowali jako ius commune, jeśli nie było ono wykluczone.

• Właściwe odrodzenie prawa rzymskiego - uniwersytet w Bolonii - Irnerius i jego czterej uczniowie Martinus, Bulgarus, Jacobus, Hugo przejęli metodę ze szkoły w Pawii i poprzez egzegezę tekstu (wpisywanie objaśnień/glos najpierw do poszczególnych słów, potem do ustępu, potem do danej kwestii. Początkowo ich działania były czysto naukowe, bez zainteresowania praktyką. Dopiero od XIII w. w pewnej mierze uwzględniają potrzeby praktyki (Glosa Ordinaria Accursiusa)

• skonstruowanie teorii własności podzielonej - swobodna interpretacja tekstów → z nauki o skargach wzięli przysługiwanie rei vindicatio utilis też innym podmiotom, jak emfiteucie i superficjariuszowi i zaliczyli do nich też wasala, słowo „utilis” tłumacząc jako „użytkowa” → własność użytkowa jako własność podległa wobec własności zwierzchniej (tzn. tego, komu wprost przysługiwała rei vindicatio), nazwanej główną (zwierzchnicy lenni i seniorowie)

• uzasadnienie prawne dla zjawiska jednoczesnego posiadania → z rozróżnienia w prawie rzymskim na possessio civilis (animo i corpore) i possessio naturalis (tylko corpore) → possessio civilis uznali jako posiadanie samą wolą, naturalis jako dzierżenie faktyczne.

• Nowy etap - postglosatorzy - posługując się metodą dialektyki scholastycznej (udoskonalonej przez filozofię Arystotelesa), ale końcowym wnioskom nadając walor praktyczny.

• Pracowali na materiale opracowanym już przez glosatorów.

• Dokonywali syntezy, uogólnień i definicji, które przetrwały do dziś.

• Oprócz prawa rzymskiego uwzględniali prawo longobardzkie, kanoniczne, statutowe.

• Zajmowali się nie tylko prawem prywatnym, ale też prawem państwowym (polityczne idee).

• Przystosowywali prawo rzymskie do problemów nieznanych oryginalnemu prawu rzymskiemu (np. stosunek prawa krajowego do praw obcych - tzw. teorii statutowej Bartolusa de Saxoferrato → prawo prywatne międzynarodowe powstało dzięki kolizji norm miedzy miastami włoskimi).

• Dla potrzeb rozwoju wymiany towarowej stworzyli teorię umów nieformalnych, tzw. „gołych umów”, które w prawie rzymskim nie były zaskarżalne, a teraz uzyskały sankcję zaskarżalności.

• Tworzyli też instytucje zupełnie nowe, jak spółki komandytowe i z o.o. oraz prawo wekslowe.

• Działalność postglosatorów dokonywana była w interesie miast włoskich, ale wpłynęła na rozwój miast średniowiecznych w ogóle.

• Ostro krytykowani przez mos gallicus, ale to ich działalność wpłynęła na recepcję prawa rzymskiego w Europie.

Prawo rzymskie w czasach nowożytnych. Usus modernus.

• Szczególnie ważny moment - przyjęcie prawa rzymskiego jako prawa obowiązującego (ordynacja Sądu Kameralnego rzeszy w XV w.). Powody: formalne - idea kontynuacji cesarstwa; materialne - rozwój gospodarczy

• Recepcja prawa następowała poprzez przejmowanie form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych, a więc nadawaniu feudalnym zjawiskom romanistycznej formy.

• Recepcja dokonywana była poprzez naukę → prawnicy wykształceni w szkołach włoskich komentatorów, dokonywali adaptacji rzymskich instytucji do rodzimych potrzeb → „unaukowienie” życia prawnego i jego racjonalizacja w skali europejskiej, gdyż pojęcia rzymskie służyły do konstrukcji nowych pojęć, które przetrwały w nauce prawa do czasów najnowszych.

• To prawo nazwano prawem powszechnym/pospolitym, a moc formalnie miało posiłkową w stosunku do praw terytorialnych → nauka prawa powszechnego stworzyła z czasem rozbudowany system nazwany „dzisiejsze prawo rzymskie" (heutiges romisches Recht) albo „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego" (usus modernus pandectarum). → ogromny wpływ na naukę prawa, choć prawnicy niemieccy nie wydawali opini prawnych, to pisali traktaty.

• Liczne zagadnienia rodzime opracowali w duchu romanistycznym:

• występujące w prawie feudalnym wspólnoty znalazły nowe ujęcie w teoriach własności pospólnej ręki, wspólnot mająt­kowych małżeńskich, wspólnot spadkowych itp.

• nieznane prawu rzymskiemu urządzenia - organizacja kredytu realnego, instytucja ciężarów realnych

• pełna podbudowa teoretyczna dla wielu wątków z prawa rzymskiego, jak nauka o tytule i prawnym sposobie nabycia własności, teoria kontraktów konsensualnych, teoria osób prawnych.

• metoda to wciąż egzegeza i kazuistyka, ale początek sformułować pojęć ogólnych.

ZMIANY W PRAWIE OSOBOWYM I RODZINNYM

ZMIANY W PRAWIE OSOBOWYM I RODZINNYM

Osoby fizyczne.

• Zdolność do czynności prawnych - wiek - ustalany ustawowo (granice płynne, zależne od stanu, płci, miejsca i czasu) → tendencja do wyodrębniania pośrednich granic wieku:

• małoletniość - do czasu osiągnięcia lat sprawnych (z reguły 15/12, z czasem coraz wyżej) → bez zdolności do czynności prawnych

• lata sprawne - ograniczona zdolność do czynności prawnych

• lata roztropne - ok. 21-25 rok życia.

• w XVI w. wprowadzono metryki kościelne - umożliwienie poznania dokładnego wieku

• Utrzymane i rozbudowane ograniczenia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej:

• Stan → np. zakazy nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan, zakaz trudnienia się handlem przez szlachtę, niemożność zawierania małżeństw chłopów bez zgody pana, czasem całkowity zakaz ślubu szlachcica z kobieta niższego stanu, ograniczenia w prawie majątkowym chłopów.

• Przynależność państwowa - m.in. zakaz nabywania dóbr ziemskich oraz wywozu majątku cudzoziemskiego za granicę. W prawie polskim od XVI w. tzw. prawo detraktu - możliwość wywozu za opłata 1/10 wartości.

• Wyznanie - np. zakazy małżeństw między chrześcijanami a niechrześcijanami; czasem niemożność bycia świadkiem, zakaz nabywania dóbr, trzymania służby chrześcijańskiej, pozbawienie prawa dziedziczenia potomków heretyków

• Płeć - utrzymanie ograniczeń dla kobiet, choć w prawie miejskim miały stosunkowo lepszą sytuację

• Cześć - upośledzenie dzieci nieślubnych przez brak prawa stanu, tj. prawa przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska i praw spadkowych po ojcu. Ograniczenia w ich legitymacji.

• Stan duchowny - ograniczeni w zakresie możności testowania i nabywania praw spadkowych oraz dóbr ziemskich (np. ustawy amortyzacyjne w Polsce), bywali wyłączani od możności sprawowania opieki.

• Stan zdrowia fizycznego (kalectwo mogło być przeszkodą w dziedziczeniu nieruchomości), psychicznego (np. marnotrawca) → ustanawianie kuratorów → powstaje kuratela, choć terminologia nie precyzyjna.

Osoby prawne.

• W prawie późnego średniowiecza przyjęto rozróżnienie na osoby fizyczne, naturalne i osoby sztuczne

• Prawo kanoniczne → osoba moralna - różnego rodzaju zbiorowości występujących w organizacji Kościoła.

• Glosatorzy - koncepcja osobowości prawnej danego okręgu miejskiego (civitas) jako odrębnego podmiotu stosunków prawnych.

• Komentatorowie - rozbudowali pojęcie personae fictae et repraesentatae oderwanej od tworzących ją osób fizycznych.

• Osoby prawne to: związki osób, korporacje oraz fundacje, mające majątek na określony cel.

• Pierwsze uznane osoby prawne to związki typu korporacyjnego:

• polityczne (gminy, miasta),

• religijne (klasztory, kapituły, kolegiaty, kahały żydowskie),

• zawodowe (cechy, gildie),

• humanitarne (bractwa),

• naukowe (uniwersytety) i inne.

• Potem zaczęto uznawać osobowość prawną związków typu zakładowego → fundacje kościelne - powstałe poprzez akt prawny osoby (fundatora) przeznaczającej określony majątek na cele pobożne, dobroczynne.

• Zakłady użyteczności publicznej, instytucje charytatywne (szpitale, przytułki) - wraz z rozwojem działalności państwa, również w sferze dobroczynności.

Małżeństwo.

• wg Kościoła małżeństwo to sakrament, a umowa stanowiła tylko objawienie woli, a nie jego istotę → stąd jurysdykcja sądów kościelnych nad sprawami dot. małżeństwa. ograniczenia zaczęły powstawać w XVI w. tak z zewnątrz jak i z wewnątrz Kościoła → reformacja, gallikanizm (uznanie, że do rangi sakramentu może być podniesiona tylko ważna umowa, regulowana przez ustawodawstwo świeckie.)

• Sobór Trydencki (1563) - obligatoryjna forma zawarcia małżeństwa to ślub, czyli zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów dokonane przed proboszczem parafii jednej ze stron i w asystencji dwóch świadków, poprzedzone zapowiedziami. W praktyce często zwalniano z tego obowiązku indywidualne osoby, albo cały stan. Ślub poprzedzony był różnymi formalnosciami, min. egzaminem przedślubnym z wiedzy o religii chrześcijańskiej. → brak takiego ślubu to przeszkoda zrywająca - przeszkoda tajności.

• Rozbudowany katalog przeszkód:

• pozostawanie w związku małżeńskim,

• pokrewieństwo naturalne, cywilne (stosunek adopcji) i duchowe,

• śluby zakonne,

• różność religii,

• cudzołóstwo,

• uprowadzenie,

• przymus,

• błąd.

• różnica stanu - przeszkoda w ustawodawstwie cywilnym i kanonicznym (jako błąd co do przymiotu współmałżonka)

ZMIANY W PRAWIE MAJĄTKOWYM

Pojęcie i zakres posiadania.

• Rozróżnienie własności (prawny tytułu do rzeczy) i posiadania (faktycznego władztwa nad rzeczą) poprzez wyodrębnienie procesu posesoryjnego od petytoryjnego dokonanego dzięki przejęciu interdyktów posesoryjnych i skarg z prawa kanonicznego (tzw. skarga spoliacyjna ze zboru Pseudo-Izydora przyznawała biskupowi wyzutemu z majątku i urzędu na skutek wniesionej przeciw niemu skargi karnej możność domagania się najpierw przywrócenia utraconego gwałtem posiadania → z czasem rozszerzane na innych duchownych, a potem i osoby świecie, dotyczyła też każdego posiadacza dóbr, nie tylko tego który dokonał wyzucia.) → tam gdzie słabsze były wpływy prawa rzymskiego trudniej też było oddzielić proces posesoryjny od elementu badania tytułu prawnego.

• Rozszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego posiadania → rozwinięciem doktryny jednoczesnego posiadania animo od posiadania corpore była teoria posiadania praw i posiadania rzeczy.

• Posiadanie praw prawu rzymskiemu nie było znane (jedynie u Justyniana posiadanie służebności określane było „jakby posiadaniem”). → posiadanie prawa (possessio iuris), czyli posiadanie w zakresie jakiegoś prawa, nie tylko rzeczowego czy obligacyjnego, ale również praw o charakterze niemajątkowym, jak praw familijnych, funkcji, godności, urzędów, tytułów honorowych (szczególnie licznych w czasach feudalizmu). Do tej grupy zaliczano też uprawnienia Kościoła do różnych dochodów (beneficja, dziesięciny) oraz prawa osób/instytucji wobec Kościoła (prawa patronatu jak prawo prezenty - prawo przedstawienia kandydata na wakujące stanowisko kościelne)

Przemiany własności feudalnej.

• Prawo pana zwierzchniego do pewnych opłat czy działań (retrakt) → Monarchowie propagowali zasadę, że król jest właścicielem zwierzchnim całej ziemi w kraju, co dawało mu tytuł do pobierania opłat przy alienacji i spadkobraniu ziemi → tam gdzie prawo rzymskiego miało silne wpływy (i występowała przeważnie własność alodialna) spotkało się to z opozycją (min. płd. Francji gdzie ordonans króla ogłaszający, że wszystkie ziemie muszą mieć swojego pana zwierzchniego spotkał się z opozycją i tezą przeciwną, że wszelka własność jest wolna, o ile pan zwierzchni nie wykaże tytułu)

• Polska - na ogół utrzymała się własność alodialna, tylko na wschodnich kresach zachowały się formy zbliżone do lenn. Własność bezwarunkowa umacniała szlachtę, dlatego w XVI w wydawane były konstytucje zakazujące królowi przekształcania królewszczyzn w lenna. Stopniowo zanikały też regalia.

• Prawa chłopów do ziemi- zależny od stopnia feudalnej zależność.

• Tam gdzie byli osobiście wolni (Europa Zachodnia), a ziemię dostawali z nadań ich własność zbliżona była do własności użytkowej (ale świadczenia były dowolnie rozszerzane) → dziedziczne prawa chłopa do gruntu nazywano emfiteuzą. Wiele obciążeń o charakterze ekonomicznym i ograniczeń w prawach do ziemi → poddaństwo gruntowe.

• Europa Środkowa i Wschodnia - tzw. wtórne poddaństwo - poddaństwo osobiste, bezterminowi użytkownicy ziemi, z której mogli być usunięci. Trochę lepsza sytuacja w ziemiach królewszczyzn i tzw. zakupnych (np. olędrów).

• Stopniowo własność ziemska przestaje być podstawą ekonomiczną (choć nadal jest polityczną i społeczną). Na jej miejsce wchodzi ruchomy kapitał kupiecki (głównie miasta). Ma to odbicie w ideologii reformacji → potępienie próżnujących bogaczy i pochwała bogacenia się poprzez działalność przynoszącą zyski (handel, kredyt). Występują też odmienne ideologie („Utopia” Moor'a, „Nowa Atlantyda” Bacona) - przeciwstawienie się koncentracji kapitałów, idee równego podziału dóbr, ale i one uznawały własność prywatną.

Nabycie własności nieruchomości.

• Upraszczanie istniejących wymogów w dziedzinie obrotu.

• Sądowe przenoszenie własności - w miejsce fikcyjnych procesów. Dokonywano wwiązania przed sądem (ew. radą miejską) potwierdzone dokumentem i nakazem „wiecznego milczenia” dla wszystkich wezwanych (też w przypadku prawa bliższości) → pojawia się instytucja specjalnych ksiąg (najpierw w miejskich, potem w ziemskich), w które wpisywana była treść dokumentu, co mogło służyć jako dowód. Z czasem stały się wymagane do ważności czynności.

• wpis mógł mieć charakter konstytutywny (gdy decydował o przeniesieniu własności na nabywcę - zwany inskrypcją), bądź deklaratoryjny (gdy potwierdzał dokonanie przeniesienia własności - zwany transkrypcją).

• Na gruncie praktyki w nawiązaniu do prawa rzymskiego → teoria tytułu i prawnego sposobu przeniesienia własności → do przeniesienia własności potrzebne dwa elementy: podstawa prawna czyli tytuł - (odpowiadał słusznej przyczynie) określona czynność prawna oraz przeniesienie posiadania czyli tradycja - sposób nabycia. → (np. kraje niemieckie - gdzie własność przenoszona była nie poprzez samą umowę, ale przez tradycję dokonaną w określony sposób, np. wpis do ksiąg)

• na terenach prawa francuskiego panowała zasada, że przeniesienie własności nieruchomości następuje na mocy samej tylko umowy między właścicielem a nabywcą - czyli sam tytuł. W praktyce dołączano klauzulę że zbywca usuwa się z posiadania) → czasem wymóg notarialnej formy umowy i transkrypcji do ksiąg.

Obrót nieruchomościami.

• Pomimo stopniowego (ustawowego lub w sądowego) usuwania ograniczeń w obrocie ziemią (uczynienia z niej towaru), pozostały różne jej przejawy, głównie dotyczące dóbr dziedzicznych (np. prawo bliższości choć mniejszy krąg osób i krótszy termin) oraz gruntów chłopskich (nie licząc chłopów mających lepsze prawa do ziemi)

• W celu utrzymania rozległych własności ziemskich zakładanie tzw. fideikomisy familijne (ordynacje rodowe) - powstawały poprzez akt fundatora. Pojawiła się najpierw w Hiszpanii (Leyes de Toro → szlachta uzyskała prawo zakładania majoratów) → uargumentowane prawem rzymskim i fideikomisem uniwersalnym.

• Zakazy nabywania dóbr ziemskich przez nieszlachtę → dotyczyły mieszczan, cudzoziemców, Żydów i Kościoła (ustawy amortyzacyjne - nazwa od nazwania dóbr Kościoła - dobrami „martwej ręki” - zakaz sprzedaży tych dóbr i kupna nowych)

Rozwój praw na rzeczy cudzej.

• Rozwój ciężarów realnych (instytucja nieznana prawu rzymskiemu), od służebności różniących się obowiązkiem świadczenia pozytywnego (dare, facere):

• Renta - świadczenie pieniężne ustanawiane w zamian za uzyskanie określonego kapitału, często obciążające grunt wieczyście lub do czasu spłaty.

• Instytucja kupna renty - sposób na pożyczki z procentami → wygodny sposób uzyskania gotówki z jednej strony i lokaty kapitału z drugiej. Ustanawiana czasem przez wpis do ksiąg i wystawienie tzw. listu rentowego (z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego). Pierwotnie tylko wieczysta, z czasem możliwa do wykupienia przez dłużnika (tzw. wyderkauf) → szczególnie wykorzystywana przez Kościół (w bulli z XV w kupno renty określone jako rozsądny zwyczaj)

• Zastaw bez dzierżenia (tzw. młodsza forma zastawu) - na zachodzie od XIII w. Wierzyciel nabywał prawo zastawu przez wpis wierzytelności do ksiąg z określeniem przedmiotu zastawu. Z czasem można było sprzedać taki przedmiot wraz z długiem. W razie nieuiszczenia długu własność przechodziła na wierzyciela lub była dokonywana sprzedaż publiczna. Głównie dotyczyła nieruchomości (rzadko ruchomości np. statek) Zaczęto przejmować rzymską instytucję hipoteki → wiele wad: tajność (powstawała na mocy umowy) wraz z zasadą pierwszeństwa, ustanawianie hipotek generalnych (cały majątek) niezależnych od wysokości roszczenia → nowatorska na tym tle polska ustawa o ważności zapisów z 1588 r. - jawność (wpis do ksiąg sądowych), zasada pierwszeństwa od momentu wpisu do księgi, zasada szczegółowości (dokładna suma i dobra obciążone).

Kierunki rozwoju prawa zobowiązań.

• najszerszy wpływ prawa rzymskiego

• odchodzenie od symboliki i formalizmu → zanik litkupu, załogi, łajania, przysięgi, samoprzekleństwa

• przesunięcie odpowiedzialności z osoby dłużnika na majątek.

• pozostałość - przymus osobisty - areszt w celu przymuszenia oddania długów.

• upowszechnienie się różnego rodzaju kar konwencjonalnych, wyrosłych z dawnej instytucji zakładu, płaconych niezależnie od świadczenia głównego.

• Rozwój kontraktów konsensualnych, a nawet przekształcanie kontraktów realnych w kontrakty konsensualne.

• Postępujące upraszczanie formalności mogło prowadzić do niekorzystnych konsekwencji w dochodzeniu roszczeń, dlatego zaczęto wymagać pisemnej formy, albo wpisu do ksiąg. Z czasem wpis lub pisemna forma wymagana była nie ze względu na rodzaj umowy, ale na wysokość przedmiotu zobowiązania

• Wierzytelności stają się przedmiotem umowy → rozwój rzymskiej instytucji cesji (cedent na cesjonariusza) instytucja skryptu dłużnego na rzecz osoby trzeciej, a z czasem na okaziciela w formie weksli (np. złożone pieniądze u bankiera w jednym mieście, oddawane w drugim) → w ten sposób weksel nabierał charakteru papieru wartościowego.

• Umowy:

• Kupno-sprzedaż

• Darowizna - przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez warunku świadczenia wzajemnego

• Z najmu wyodrębniła się pożyczka - swoisty najem pieniędzy z obowiązkiem zwrotu w określonym terminie i na ustalonych warunkach.

• umacniana najczęściej zastawem ręcznym (fant w prawie polskim)

• znano też pożyczkę nieubezpieczoną (dług prosty)

• umacniano też poprzez weksel

• stopniowe łagodzenie zakazu pobierania odsetek o ile kredyt był na cele handlowe lub przemysłowe a odsetki w umiarkowanej wysokości (z reguły do 20%)

• Najem nieruchomości (dzierżawa, arenda)

• Najem usług

• Spółki - wkład to majątek, praca lub wiedza fachowa, zawiązywane z celach handlowych.

• Spółki jawne - wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami i stratami oraz odpowiedzialnością wobec osób trzecich.

• Spółka komandytowa - obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez ograniczenia istnieli wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu (sumy komandytowej),

• Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, w której wszyscy uczestnicy odpowiadali tylko swoim wkładem.

• Depozyt (w Polsce zwany wierną ręką, pokładem) - powierzenie pewnej osobie przechowania rzeczy ruchomej lub nieruchomej z obowiązkiem zwrotu w nieuszczuplonym stanie.

• Sekwestr - szczególny rodzaj, w przypadku rzeczy spornej.

Dziedziczenie ustawowe i testamentowe.

• powoli zaczął się przyjmować porządek dziedziczenia wg Justyniana (głównie w prawie miejskim), ale choć stał na zasadzie równouprawnienia płci, ograniczane to było zwyczajami miejscowymi.

• ograniczenia kobiet - np. czwarcizna - ¾ dla synów, ¼ dla córek dóbr ojcowskich

• powoli powstaje testament w rozumieniu prawa rzymskiego - z ustanowieniem dziedzica, jako główna część. Powstają też inne rodzaje rozporządzeń ostatniej woli, jak kodycyle, legaty.

• W XVI w. powstają różne formy testamentu:

• testament publiczny - złożony ustnie lub pisemnie do ksiąg

• prywatny - sporządzony w obecności określonej liczby świadków

• szczególne rodzaje: testament wspólny (kilku testatorów, jeden spadkobierca), testament wzajemny.

• Pojawia się konstrukcja udziału w części spadku dla dziedziców koniecznych (zstępni, czasem wstępni, rodzeństwo i małżonek) w wysokości określonej części spadku lub jak we Francji określonej części majątku, wyłączonej spod swobodnego testowania.

• Ograniczenia w testowaniu dobrami nieruchomymi w Polsce na rzecz Kościoła, dla utrzymania szlacheckiego stanu posiadania.

Szczególne rodzaje sukcesji.

• Lenna - stopniowy zanik ograniczeń (wykluczenie kobiet, krewnych wstępnych i bocznych, niepodzielność lenn) ze względu na rozluźnienie stosunku między wasalem a seniorem, zmianę charakteru obowiązków, potrzebami ekonomicznymi → upowszechnienie longobardzkiego systemu dziedziczenia lenn (Libri Freudorum) - dopuszczenie podzielności lenn i krewnych bocznych oraz kobiet.

• Fideikomisy familijne - odrębne zasady sukcesji regulowane w aktach fundacyjnych, z reguły sukcesja jednostkowa z prawem primogenitury (czasem z prawem majoratu - starszy wiekiem lub zasada senioratu - najstarszy członek rodu). Kobiety całkowicie wyłączone od dziedziczenia.

• Gospodarstwa chłopskie - panowie z reguły popierali spłatę pozostałych dziedziców i utrzymanie się jednego w celu utrzymania wielkości gospodarstwa.