43a. Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, RP 1656 - 1659, oprac. Gabriela Woźnica
Jan Chryzostom Pasek - życiorys
Urodził się prawdopodobnie w 1636 r. w okolicach Rawy Mazowieckiej. Zmarł prawdopodobnie w 1701 r. Prawdopodobnie od 1656 do 1667 roku służył w wojsku, przez długi czas po dowództwem S. Czarneckiego. Walczył w wojnach ze Szwedami, Węgrami, Moskalami, brał udział w wyprawie Czarneckiego do Danii. Pod czas rokoszu Lubomirskiego stanął po stronie króla Jana Kazimierza. W 1667 r. osiadł w majątku ziemskim w Krawowskiem, gdzie piastował godność marszałka sejmikowego. W tym samym roku ożenił sięz wdową, Anną z Remiszowskich Łącką, nie miał własnych dzieci. W 1672 r. dowodził oddziałem pospolitego ruszenia, walczył z Turkami.
Pamiętniki
Pasek napisał swoje "Pamiętniki" pod koniec życia. Nie stanowią one jednak prawdy historycznej. Pasek przeinaczył wiele faktów historycznych oraz dotyczących własnego życia. Jego utwór jest pełen fantazji. Zawiera wątki romansu.
Humor nie jest wysokiej próby. Naiwny, chwilami błazeński, trywialny, nosi na sobie piętno otoczenia - nie grzeszących wysoką kulturą towarzyszy chorągwi pancernych. Pasek posiada też skłonność do uwierzytelniania swych wspomnień.
Historyczność "Pamiętników"
Niektórzy badacze podważają autentyczność utworu. Jednak należy przyjąć, że choć w utworze występują pomyłki, pewne fakty są zgodne z prawdą historyczną. Również jego orientacja polityczna nie jest do końca autentyczna, ale opisane przez Paska stosunki polsko-duńskie odpowiadają faktom.
Język i styl Paska
Pasek używał wielu zwrotów gwarowych oraz obcojęzycznych. Wtrąca wyrażeni, czy też całe zdania w innych językach (łacina, włoski, francuski, niemiecki, turecki). Często pisał zdania krótkie, gorączkowe, urywane dialogi, dosadne słownictwo. Potrafił dokładnie przekazać własne myśli i sugestywnie opowiadać wydarzenia.
Budowa
"Pamiętniki" dzielą się na dwie części:
1)lata 1656-1666, zawiera opis przygód wojennych, a więc wojnę ze Szwecją (1656), kampanię węgierską (1657), wyprawę do Danii (1658-1659), wojnę z Moskwą (1660) i przygody Paska w służbie wojsk na terenie Rzeczpospolitej;
2)lata 1667-1668 opisuje żywot ziemiański gospodarza i obywatela, jaki prowadził Pasek we wsi Olszówka w krakowskim.
TREŚĆ
Roku pańskiego 1656
Pamiętniki rozpoczynają się wierszem (Apostrophe), w którym autor wspomina i żegna swojego konia deresza (koń maści czarnej lub czerwonej z domieszką białej). Koń towarzyszył mu na polach bitwy, zapewnie zginą podczas jednej z walk.
Następnie autor wspomina liczne bitwy, w których brał udział, m.in. bitwę pod Gnieznem, Warszawą, Warną. Pisze o chłopach, którzy szukając zdobyczy na pobojowiskach rozcinali poległym żołnierzom brzuchy i szukali w nich kosztowności.
Na koniec podkreśla, że we wszystkichbitwach towarzyszył Czarneckiemu, któremu służył oraz z nim zażywał czasem okrutnej biedy, czasem też i rozkoszy.
Roku pańskiego 1657
Autor opowiada o wojnie węgierskiej. Żartuje, że powodem najazdu Złodzieja Węgrzyna, szalonego Rokoczego (książę siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy) na Polskę była jego ochota na polski czosnek. Wojskami polskimi dowodził marszałek Jerzy Sebastian Lubomirski. W wojnie brał udział autor, wspomina on o swoim krewnym, Filipie Piekarskim, który również walczył.
Wojska Rakoczego zostały rozgromione, sam Rakoczy przekleństwa słyszał od synów, mężów, braci, których na wojnie polskiej pogubił, wpadł w desperacyją i umarł. Otóż tobie czosnek!
Roku pańskiego 1658
Autor bierze udział w kampanii Czarneckiego, jego wojska stały trzy miesiące pod Drawskiem. Wówczas król duński Fryderyk III rozpoczął wojnę ze Szwecją, co odciągnęło uwagę król a Szwecji Karola Gustawa od Polski. Król Polski wysłał Czarneckiego na pomoc Duńczykom, razem z nimi ruszyły wojska carskie z gen. Montekukulim. W zastępstwie króla Polski był Wilhelm, kurfistrz brandenburski, który stał na czele wojska polskiego. Ruszyli z odsieczą w stronę Danii.
Polacy już przekraczając granicę przez Odrę, poczuli tęsknotę za ojczyzną. Autor opisuje drogę przez Niemcy i Danię, jaką musiały pokonać wojska. Autor mówi o obyczajach żołnierzy oraz tamtejszej ludności, wspomina polowanie na wilka.
Duńskie kobiety sypiają nago, nie wstydzą się rozebrać nawet przy gościach. Autor mówi o tym, jak Duńczycy się żywią. Zachwyca się tamtejszymi kościołami, wspomina też o kazaniach, które wygłoszono dla nich po łacinie oraz o nabożeństwach.
Autor wspomina, że w czasie elekcji eden z senatorów powiedział do Wilhelma: Niech książę JMość porzuci Lutra, a będzie u sam królem. Wilhelm uniósł się i stanowczo odmówił.
Wojska ruszają na podbój Koldinga, gdzie kwaterują Szwedzi. Modlitwa ks. Piekarskiego - jezuity. Zawierzanie Matce Bożej.
Rycerze dla ochrony nieśli przed sobą snopy. Przeprawili się przez fosę, ruszyli pod mury, wtedy posypały się kule. Rycerze wyrąbują kraty od okien w murze, dostali się na dziedziniec. Zajmują zamek, podpalają prochy i wysadzają wieżę, w której skrył się szwedzki komendant i jego ludzie. Autor wypomina im krzywdy, jakich Polacy od nich doznali - boża sprawiedliwość. Autor pisze, że Szwedzi chcieli iść do nieba, ale św. Piotr zamknął przed nimi furtkę do nieba. Triumf Polaków.
Wojewoda osadził w fortecy kapitana Wąsowicza z ludźmi. Ks. Piekarski odprawił dziękczynne nabożeństwo.
Roku Pańskiego 1659
Kolejną przeszkodą jest Alsen (po duńsku Als) - wyspa duńska.
Wojska podeszły pod Fryderyzant (ówczesny Frederiksodde, dziś - Fredericia) - miasto na wsch. wybrzeżu Jutlandii.
Wojska stacjonują w miastach i wsiach Jutlandii.
Autor został wysłany na zwiady(?), nie mógł się z nimi dogadać z powodu bariery językowej. Dopiero po otrzymaniu łososia od ludzi, zaczął z nimi rozmawiać. Zdobył pieniądze z podatków nałożonych na wsie. (Żeby Pasek zaczął mówić w ich języku, musieli mu przynieść kubek z talarami, wtedy zaczynał z nimi rozmawiać:) W trzecim miesiącu autor nie chciał już zbierać pieniędzy od ludzi, bo uważał, że i tak są już wyniszczeni wojną.
Autor pisze o połowach, rybach, zwyczajach, dziwnych rzeczach dna morskiego (rafa).
Autor płynął przez morze, Szwedzi rozpoczęli za nim pościć, ale rozpętała się burza i przestali go gonić. Ciężka przeprawa Paska przez morze w czasie burzy. Wielkanoc.
Po Wielkanocy zachorował Wojewoda, na szczęście wyzdrowiał.
Admirał zaprosił Paska i Lanckorońskiego na obiad na swój okręt na niedzielę. Przybywają Szwedzi. W mieście dzwony bija na alarm. Walka ze Szwedami na Morzu, klęska Szwedów.
Wyparcie Szwedów z Fryderyzantu. Po klęsce król szwedzki rozpoczyna pertrakcje z królem duńskim.
Polacy otrzymują możliwość powrotu do kraju (kto chce). Król Polski wzywa do obrony granic przed zagrożeniem ze strony Moskwy.
Wojsko polskie zbliża się do granicy. Pasek otrzymuje list od Eleonory, która pisze o swej miłości i tęsknocie za nim, czeka na jego powrót. Pasek nie był pewien, co ma zrobić, napisał jej, że wraca. Wyruszył w drogę, dołączył do niego jego krewny, Rylski. Obaj zostali zatrzymani przez Prusaków, którzy zawrócili ich, gdyż mieli tu być Szwedzi. Wrócili do obozu.
Wojsko polskie wyrusza w stronę granicy. Potyczki ze Szwedami. Prusacy zabijają Szwedów, rabują miasta i wsie.
Autor opowiada o stangrecie bliżej nieokreślonego Reja, posła przebywającego u Szwedów, który zachorował (stangret).
Pasek zachwyca się klasztorem augustyjańskim w Amburku. Opisuje wygląd i wnętrze klasztoru i samego kościoła.
Wojska wkraczają do kraju. Pasek zachorował w drodze do Poznania. Wraca do zdrowia już w mieście. Dziękuje Bogu za wrócone zdrowie. Skończywszy tedy rok stary - niech będzie imię Boskie pochwalone - w Mosinach 1659.