Wykład 2
ZARYS HISTORII SOCJOLOGII.
1. Okres przednaukowy:
Socjologia zaczęła wyodrębniać się jako nauka około 200 lat temu. Jej powstanie poprzedzone zostało wielowiekowym okresem przednaukowym, w którym wiedza o życiu społecznym rozwijała się w kilku nurtach:
w wiedzy potocznej,
w refleksji mędrców, utożsamianych z filozofami,
w myśli religijnej i etycznej,
poprzez sztukę.
Wiedza potoczna jest wprawdzie dla ludzi podstawą orientacji w świecie społecznym i ostoją zdrowego rozsądku, jednak jest niewystarczająca. Jej wady wynikają z:
subiektywizmu potocznego myślenia,
fragmentaryczności,
często z niespójności logicznej,
pochopności i jednostronności w formułowaniu sądów,
apodyktyczności,
nienadążania za zmianami.
Udział nauki w poznawaniu świata społecznego jest więc nieodzowny.
Zarys historycznego procesu formowania się nauki o społeczeństwie.
Współczesne nauki społeczne wywodzą się przede wszystkim z filozofii, (przez wiele wieków rozumianej jako umiłowanie wiedzy). Okres od starożytności do pojawienia się nauk przyrodniczych (który można wiązać umownie z działalnością Galileusza) charakteryzowała nieosiągalna dzisiaj niepodzielność wiedzy o świecie.
Filozofów, którzy uprawiali także myśl presocjologiczną, można znaleźć już w starożytności. Wkład w jej późniejszy rozwój wnieśli przedstawiciele wszystkich epok historycznych i historycznie kształtujących się orientacji światopoglądowych. Myśliciele poszczególnych epok:
późnostarożytni i średniowieczni - św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu;
Odrodzenie - Niccolo Machiavelli (1469-1527)
Tomasz More (1478-1535)
Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) - w Polsce
Zdaniem B.Szackiej, przedsocjologiczną refleksję o społeczeństwie charakteryzowały następujące cechy, a zarazem błędy:
Normatywny i finalistyczny punkt widzenia - filozofów bardziej interesowało jak być powinno, od tego jak jest. Już Platon i Arystoteles kreślili projekty idealnego państwa. Opis i analiza rzeczywistości były dla nich przede wszystkim kontrastowym tłem dla ideału.
Woluntaryzm - wiara we wszechmoc władcy, który, jeśli tylko rozporządza odpowiednimi środkami, może w sposób dowolny ukształtować państwo i społeczeństwo. Z tego punktu widzenia sądzono, że wady życia społecznego istnieją dlatego, że rządzący nie chcą lub nie potrafią ich usunąć. Stąd wynikało zapotrzebowanie na „dobrego i mądrego władcę”, który, jeśli tylko da się przekonać, co jest dobre, szybko wcieli to w życie. Istotą woluntaryzmu było pewnego rodzaju myślenie życzeniowe, wiara w możliwość radykalnej przebudowy życia społecznego, zgodnie z „ulubioną” ideą myśliciela.
Koncentracja uwagi na państwie i władzy - w okresie przedsocjologicznym państwo utożsamiano ze społeczeństwem (dziś -państwo to „tylko” instytucja politycznej organizacji społeczeństwa).
Wymienione błędy nie zniknęły całkowicie po ukształtowaniu się nauk o społeczeństwie, w tym socjologii. Pojawiły się np. pod postacią niemieckiego nazizmu i radzieckiego stalinizmu.
Można stwierdzić, że dopiero Rewolucja Francuska i późniejszy rozwój kapitalizmu, uwidoczniły nieprawdziwość i niedorzeczność wspomnianych przednaukowych sposobów myślenia. Ukazały one:
spontaniczność większości procesów społecznych,
ich wymykanie się spod kontroli i niemożność ich planowania,
rozbieżności między zamiarami działających jednostek ludzkich, a ogólnymi ich rezultatami na poziomie społecznym.
I tak np. postawienie w czasie Rewolucji Francuskiej na piedestale takich ideałów, jak wolność, równość i braterstwo oraz zniesienie przywilejów stanowych nie położyło kresu nierównościom społecznym, nie zapobiegło też krwawemu terrorowi, w imię hasła „nie ma wolności dla wrogów wolności”. Ofiarami terroru stali się w końcu najzagorzalsi rewolucjoniści (jakobini), którzy go rozkręcili.
Gdy trzeba było porzucić nadzieję na szybką naprawę świata przez działania oświeconej władzy, zwrócono uwagę na możliwości zastosowania nauki, jako dźwigni takich zmian. Jak się później okazało, także i ta droga prowadziła na manowce.
Skąd nazwa?
Pojawiło się przekonanie o potrzebie powołania nauki o społeczeństwie, ale jednocześnie świadomość wyższego poziomu rozwoju nauk przyrodniczych oraz fascynacja ich rezultatami. Nie może zatem dziwić, że pierwsze próby powołania nauki o społeczeństwie zakładały oparcie jej na metodologii i koncepcjach wypracowanych w naukach przyrodniczych. I tak, Francuz Claude H. de Saint-Simone (1760-1825), jeden z klasyków socjalizmu utopijnego, postulował powołanie specjalnej nauki o społeczeństwie, nazwanej przez niego fizjologią społeczną. Nowa nauka miała wypełnić lukę w dotychczasowej wiedzy, a ponadto ułatwić przebudowę społeczeństwa od etapu feudalnego i teologicznego do etapu industrialnego. Zasadą społeczeństwa przemysłowego (industrialnego) miałaby być, zdaniem Saint-Simona, racjonalność naukowa, rozumiana na sposób pozytywistyczny. Zaproponowana przez niego nazwa nowej nauki sugeruje podobieństwo społeczeństwa do żywego organizmu, zgodnie z wpływowymi w jego czasach koncepcjami organicyzmu. Przekonanie o podobieństwie społeczeństwa do mechanizmu, a także o celowości jego badania metodami zaczerpniętymi z fizyki, znalazło wyraz w postulowaniu przez wielu ówczesnych myślicieli nazwy fizyka społeczna. Wśród nich znalazł się także pozytywista francuski, August Comte (1798-1857).
2. Kształtowanie się socjologii jako nauki - faza reformatorstwa społecznego
Umownie za „ojca socjologii naukowej” uznaje się często wspomnianego wcześniej A. Comte, który w rezultacie swoich poszukiwań, po raz pierwszy w pracy wydanej w 1838 roku, użył wymyślonego przez siebie pojęcia „socjologia”. Etymologicznie wywodzi się ono z łacińskiego słowa societas - wspólnota, społeczeństwo, oraz greckiego logos, oznaczającego wiedzę, myśl, naukę. Wkład Comte'a w rozwój socjologii jest wieloraki, obejmuje także nadanie jej pierwszoplanowej rangi w systemie nauk pozytywnych, wyjściowe określenie przedmiotu jej badań, zaproponowanie specyficznych dla niej metod badawczych. W ramach socjologii wyróżnił on dwie komplementarne dyscypliny:
statykę społeczną (teorię samorzutnego porządku społecznego)
dynamikę społeczną (teorię ciągłego i koniecznego rozwoju ludzkości).
Status Comte'a jako umownego założyciela socjologii pozostaje w mocy, pomimo że większość jego idei zdezaktualizowała się, a on sam podzielił los wielu „klasyków nieczytanych”. I tak np. przedmiot badań socjologii, którą pojmował on jako naukę jeszcze nieistniejącą, którą należy stworzyć, Comte określił zbyt szeroko. Była ona w jego klasyfikacji jedyną reprezentantką nauk o społeczeństwie, co odbiega od współczesnych wyobrażeń na ten temat.
Po śmierci Comte'a socjologia jako nauka znalazła się w fazie zastoju. Sama nazwa „socjologia” przyjęła się ostatecznie dopiero pod koniec wieku XIX, w okresie, gdy określana nią nauka zaczęła utrwalać swój status dyscypliny uniwersyteckiej i w jej ramach rozwijać się.
W początkowym okresie rozwoju, socjologia była kojarzona z ruchem reformatorskim, a więc z pewną formą zaangażowania społecznego. Przekonanie o potrzebie dokonania reformy XIX wiecznego kapitalizmu było jednym z motywów powołania socjologii jako nauki. Ideę taką głosili Saint-Simone i Comte. Z tego też względu Comte uważał socjologię za najważniejszą z nauk („królową nauk”), a samych angażujących się w życie społeczne socjologów za „naukowców - księży”. Ostatnie określenie nie dziwi, jeśli się weźmie pod uwagę, że Comte postulował m.in. powołanie naukowej, świeckiej religii, mającej być podstawą nowego ładu społecznego. W centrum nowej religii, która miała umożliwić konsensus etyczny w silnie zantagonizowanym społeczeństwie wczesnokapitalistycznym, miała znaleźć się socjologia.
Omawiając historię socjologii i myśli społecznej w ogóle, nie sposób pominąć postaci Karola Marksa (1818-1883). Comte'a i Marksa łączyło to, że opisywali rozwijający się za ich życia, stopniowo krzepnący kapitalizm, w różnych fazach jego rozwoju. Wyrażali oni także pogląd o wyższości kapitalizmu nad feudalizmem, wynikający między innymi z przekonania, że kapitalizm stwarza ludzkości szansę przyspieszenia rozwoju społeczno-ekonomicznego, w tym wyrywa ludność wiejską nie tylko z poddaństwa, ale także z monotonii (a nawet „idiotyzmu” - Marks) życia izolowanych, pozostających w stagnacji społeczności wiejskich. Upodabniało ich również przekonanie, że wnikliwość badawcza powinna być połączona z zaangażowaniem społecznym, a rezultaty badań wykorzystane do całościowej zmiany społecznej (myśliciele ci uprawiali naukę o społeczeństwie na sposób radykalny (krytyczny) a nie czysto akademicki).
Porównując dalej Marksa z Comtem, można zauważyć, że ten pierwszy nie podzielał już optymizmu, co do możliwości budowy sprawiedliwego i nieantagonistycznego społeczeństwa na bazie kapitalizmu, uznając, że może się to stać tylko poprzez obalenie podstaw ustrojowych tej formacji, gdy wyczerpie już ona swoje możliwości rozwojowe. Miał na myśli przede wszystkim zniesienie prywatnej własności środków produkcji i likwidację burżuazyjnego państwa. Rozwój kapitalizmu był zatem dla Marksa jedynie szczeblem, tworzącym podstawę do urzeczywistnienia społeczeństwa komunistycznego, od którego rozpocząć się miała właściwa historia ludzkości, a zakończyć jego prehistoria. Działalność naukową Marksa trudno przypisać do jakiejkolwiek współczesnej dyscypliny, chociaż, ze względu na duży poziom ogólności stworzonego przez niego systemu teoretycznego oraz jego zawartość merytoryczną, wywarł on wpływ na kształtowanie się większości z nich. Najczęściej podkreśla się jego wkład w ukształtowanie się współczesnej ekonomii politycznej, politologii oraz socjologii klas i warstw społecznych. Chociaż Marks nie był socjologiem we współczesnym rozumieniu tego terminu, i za takiego się nie uważał, jego pozycja jako klasyka socjologii jest szeroko uznawana. Zauważyć trzeba, że związek teorii Marksa z różnymi, ukształtowanymi po jego śmierci wersjami tzw. marksizmu, jest przedmiotem kontrowersji. Istotne jest to, że jego teoria została ukształtowana w ekonomicznych realiach i umysłowym klimacie wieku XIX, a sam Marks nie miał możliwości ustosunkowania się do sposobów interpretowania i wykorzystywania jej w wieku XX-tym.
3. U progu socjologii współczesnej
Chociaż związek z praktyką i odpowiadanie na jej wyzwania sprzyjają rozwojowi nauki, to jest ona i musi pozostać przede wszystkim działalnością poznawczą. Poza rozwojem badań, rozpoczął się wtedy proces jej instytucjonalizacji (pojawianie się wykładów z socjologii na uniwersytetach, katedr socjologii i kształcenia socjologów, czasopism socjologicznych oraz krajowych i międzynarodowych towarzystw socjologicznych). Socjologia wyrasta z kultury europejskiej, lecz pierwsza katedra socjologii pojawiła się w roku 1892 w Stanach Zjednoczonych, na Uniwersytecie w Chicago. W Europie pierwsza katedra socjologii, działająca pod kierunkiem E. Durkheima, ustanowiona została we Francji, na Uniwersytecie w Bordeaux, w roku 1895.
Z powyższego, skrótowego przedstawienia historii nauki o społeczeństwie, wynika wniosek, że socjologia powstała na swoiste zapotrzebowanie epoki wielkich zmian społecznych, wynikających z obalenia feudalizmu i burzliwego rozwoju społeczeństw kapitalistycznych. Wcześni socjolodzy próbowali wyjaśniać istotę szybko zachodzących zmian, działając na rzecz nadania im ludzkiego wymiaru i powiązania z postępem społecznym.
4. Początki współczesnej socjologii w Polsce
Poza uniwersalnymi dla socjologii tendencjami rozwojowymi, w historii socjologii w Polsce dostrzec można także specyficzne uwarunkowania, wiążące się z brakiem niepodległości Polski w wieku XIX i jej odzyskaniem w 1918 roku. Wybitniejsi polscy socjolodzy i presocjolodzy, działających od drugiej połowy XIX w.:
Józef Supiński (1804-1893),
Ludwik Gumplowicz (1838-1909),
Bolesław Limanowski (1835-1935),
Ludwik Krzywicki (1859-1941),
Edward Abramowski (1868-1918).
Większość z nich była działaczami społecznymi o nastawieniu reformatorskim, a część, ze względu na specyfikę polską, także niepodległościowymi.
Wspomnieć należy o Polakach, którzy uzyskali w swoim czasie mocną pozycję w światowej socjologii. Pisali oni swoje najważniejsze prace za granicą, publikując głównie lub wyłącznie w języku angielskim. Z tej grupy najszerzej znani byli:
Bronisław Malinowski (1884-1942) - badacz kultury ludów pierwotnych i jeden z prekursorów amerykańskiego funkcjonalizmu,
Florian Znaniecki - który 30 lat przebywał w USA, i odniósł tam sukces przede wszystkim jako socjolog empiryk, stosujący oryginalne metody badawcze. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, włączył się w organizację środowiska socjologicznego w Polsce. Wraz z innymi socjologami polskimi o znaczącej wówczas pozycji, przyczynił się do instytucjonalizacji socjologii na polskich już uniwersytetach. W roku 1920 na Uniwersytecie Poznańskim, pod jego kierownictwem powstała Katedra Socjologii i Filozofii Kultury, przekształcona później w Instytut Socjologiczny.
Równolegle, lub nieco wcześniej, pod kierownictwem Leona Petrażyckiego (1867-1931), powstała katedra socjologii na Uniwersytecie Warszawskim. Wkrótce powstały one także w innych miastach, Krakowie, Lwowie, Łodzi. Odrębnym kierunkiem studiów socjologia stała się w Polsce w roku 1930, w tym samym roku założone zostało Polskie Towarzystwo Socjologiczne, powołano czasopismo „Przegląd Socjologiczny”, a w Poznaniu odbył się pierwszy zjazd socjologów.
1