Podstawowe pojęcia z zakresu pedagogiki społecznej

Opieka - jest to termin wieloznaczny, który odnosi się do bardzo różnych działań. Kiedyś najczęściej kojarzyła się z brakiem niezbędnych warunków materialnych, z nędzą, ubóstwem, dzisiaj odnosi się bardziej do bezsilności, bezradności przejściowej lub trwałej, częściowej lub całkowitej w odniesieniu do niektórych jednostek i grup społecznych w zakresie niemożliwości usunięcia określonych trudności.

Pojęcie to możemy definiować w wąskim lub szerokim zakresie.

A. znaczenie wąskie wg A. Kamińskiego - są to świadczenia świadczenia materialne i psychiczne w stosunku do osób niezdolnych do zaspokajania potrzeb, nie mogących własnymi siłami dać sobie rady w życiu, osób dotkniętych klęską życiową. Opieka w ścisłym znaczeniu ma cechy: ratownictwa, obejmuje ograniczoną liczbę osób osamotnionych, chorych, z zaburzeniami psychicznymi, nałogami, upośledzeniem itd.

B. znaczenie szerokie wg A. Kamińskiego - opieka dotyczy pomocy, jaką udziela się społeczeństwu w celu zapobiegania wszelkiego rodzaju nieprzystosowaniu, dezintegracji społecznej, brakom zdrowotnym, moralnym, materialnym.

Opieka jest działalnością wyraźnie zindywidualizowaną. W odróżnieniu od ratownictwa, opiera się na dokładnej diagnozie potrzeb. Jest formą zawierającą w sobie pierwiastki zależności podopiecznego od opiekuna. W relacjach tego typu opiekun przejmuje w jakimś stopniu odpowiedzialność za losy drugiego człowieka.

Opieka obejmuje działania intencjonalne, podejmowane świadomie, które kierowane są na dzieci, młodzież, ludzi dorosłych. Jest to ogół działań podejmowanych przez osoby i instytucje w celu stworzenia warunków do zaspokajania potrzeb przede wszystkim dzieci i młodzieży.

Działania opiekuńcze mogą mieć charakter:

A. świadczeń materialnych, rzeczowych, zabiegów organizacyjnych stwarzających warunki prawidłowego rozwoju;

B. pomocy psychiczno - emocjonalnej, nastawionej na rozumienie potrzeb drugiego człowieka, wspieranie jego zachowań samowychowawczych, tworzenie więzi między wychowankami a wychowawcą.

„Opieka międzyludzka” w ujęciu Z. Dąbrowskiego - to działalność, aktywność opiekuna (jednostki,grupy opiekunów) ukierunkowana na zaspokajanie potrzeb ponadpodmiotowych podopiecznego (jednostki, grupy podopiecznych), dokonująca się w ramach stosunku opiekuńczego i przybierająca postać działania ciągłego, bezinteresownego i opartego na odpowiedzialności opiekuna za podopiecznego. Przy czym „potrzeby ponadpodmiotowe” to są te potrzeby ludzkie (pierwotne i wtórne, wyższe), których podopieczni nie są w stanie przejściowo lub trwale, częściowo lub całkowicie - samodzielnie zaspokajać i regulować, i które w tym sensie wykraczają ponad ich możliwości podmiotowe.

Opieka przejawia się w pełni w ramach nawiązanego stosunku opiekuńczego i poprzez ten stosunek, który charakteryzuje się przede wszystkim asymetryczną zależnością podopiecznego od opiekuna i wymianą wartości między nimi. Działalność opiekuńcza odznacza się szczególnym nasyceniem emocjonalnym.

Każdy człowiek korzysta z opieki w różnym stopniu i zakresie przez całe swoje życie, począwszy od okresu prenatalnego aż do śmierci.

Wychowanie - jest to proces zmierzający do osiągnięcia określonych efektów lub jako efekt tych działań, zabiegów. Jest to celowe, świadome i specyficzne działanie mające na celu osiągnięcie względnie trwałych skutków w rozwoju fizycznym, umysłowym, społecznym,kulturalnym, duchowym dzieci i młodzieży. Wychowanie jest przekazaniem dzieciom wiedzy o otaczającym świecie,dziedzictwa kulturowego, przygotowaniem do pełnienia określonych ról społecznych.

A. ujęcie wąskie wg H. Muszyńskiego - wszelkie zamierzone działania mające na celu wywołanie trwałych, pożądanych zmian w osobowości dzieci, dotyczących kształtowania kierunkowych dyspozycji osobowych takich jak: postawy, przekonania, uznawane wartości.

B. ujęcie szerokie wg stanowiska psychologów - dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych (intencjonalnych, interpersonalnych, pośrednich, bezpośrednich), wywołujących zmiany w osobowości człowieka poddawanego tym oddziaływaniom lub jako proces kształtowania osobowości przez oddziaływania względnie stale powtarzające się oraz sporadyczne, budzące silne emocje, które prowadzą do powstania w jednostce systemu regulującego jej stosunki ze światem, w którym żyją.

Związek opieki z wychowaniem

We wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy. Opieka stwarza niezbędne warunki dla wychowania, a ono dostarcza opiece metod służących aktywizacji jednostki.

(wg H. Radlińskiej)

Działalność opiekuńcza i wychowawcza składa się z tych samych elementów, ale różna jest ich treść, różne są rodzaje działań.

1. Opieka jest działalnością pierwotną w stosunku do wychowania i wyznaczona przede wszystkim koniecznością zachowania istnienia i jego ciągłości, podejmowana jest ona w celu zaspokojenia potrzeb dzieci i młodzieży. Wychowanie zaś jest działalnością wspomagającą rozwój osobowości jednostek, według określonego systemu wartości, przyjętych celów wychowania.

2. Celem działalności opiekuńczej jest zaspokojenie opiekuńczych potrzeb jednostki, natomiast celem wychowania jest kreatywny rozwój osobowości jednostki, wspomaganie jego rozwoju.

3. Opieka wyznaczana jest przez potrzeby opiekuńcze wychowanka, a wychowanie przez wymagania społeczne.

4. W działalności opiekuńczej chodzi głównie o organizowanie, tworzenie warunków,zapewnienie środków i psychicznej pomocy jednostce, w wychowaniu zaś o przekazywanie treści, norm i wartości uznawanych za społecznie pożądane.

5. W opiece celem podejmowanych działań są potrzeby jednostki, w wychowaniu również dotyczy to potrzeb jednostki, ale w odniesieniu do społecznie uznawanego, normatywnego ideału.

6. W procesie wychowania podstawowym elementem jest system wartości, a efekty podejmowanych działań wychowawczych w dużym stopniu zależą od uznawanych przez dzieci i młodzież wartości. Opieka powinna być realizowana niezależnie od systemu wartości jaki uznaje podopieczny i czy pragnie zmian w kierunku zachowania norm społecznie akceptowanych i uznawanych.

7. Nieprawidłowe sytuacje opiekuńcze prowadzące do niekorzystnych skutków w rozwoju dzieci i młodzieży, utrudniają i pozbawiają skuteczności wychowania. Również zniekształca proces wychowania i utrudnia opieka patologiczna np. nadmierna, przesadna miłość rodzicielska. Natomiast nieprawidłowe wychowanie wpływa niekorzystnie na przebieg i skutki opieki, poprzez utrudnianie jej realizacji.

Pomoc, pomoc społeczna - polega na określonym zasilaniu podmiotu sytuacji trudnej niezbędnym do przezwyciężania trudności, zapobieganiu im, ułatwianiu sytuacji z pogranicza trudności, napiętych i względnie normalnych, uczynieniu z nich sytuacji optymalnych, komfortowych. Przy czym sytuacje trudne to sytuacje deprywacji, przeciążenia, z utrudnieniem, konfliktowe,zagrożeń, niewydolności i sprawności podmiotowej, głównie w sferze instrumentalnej, antycypowania trudności.

Sytuacja pomocy ma miejsce wówczas, kiedy obie strony (dawca pomocy i odbiorca) nadają jej takie znaczenie.

Pomoc oznacza działania jednostki, określonej grupy społecznej czy też instytucji na rzecz drugiego człowieka, który:

A. znalazł się w sytuacji trudnej, problemowej, przełomowej, niepomyślnej, stresogennej i nie jest w stanie samodzielnie przezwyciężyć napotkanych trudności i normalnie funkcjonować;

B. przewiduje szybkie pojawienie się sytuacji trudnej, problemowej, której nie będzie w stanie własnymi siłami zapobiec i przezwyciężyć;

C. znajduje się w sytuacji normalnej, ale pragnie ją zmienić, ulepszyć, zoptymalizować

Cechy działania pomocowego (pomagania):

• podmiot znajdujący się w sytuacji trudnej, korzystający z pomocy po pewnym zasileniu jest w stanie samodzielnie rozwiązać swój problem;

• podmiot pomocy, świadczący pomoc nie bierze odpowiedzialności za podmiot sytuacji trudnej, zachowuje on swoją autonomię i inicjatywę;

• w relacji pomocy, interakcji dwupodmiotowej zależność nie przybiera charakteru asymetrycznego;

• podmioty w relacji pomocy przejawiają postawy aktywne, co pomaga im współdziałać i współpracować;

• u podłoża tej działalności leżą wartości humanistyczne, ludzkie, nie zaś polityczno - ekonomiczne;

• działalność ta w naszych warunkach ma przeważnie charakter profesjonalny.

Różnice między pomocą społeczną a opieką międzyludzką

1. Podmiot pomagający nie bierze odpowiedzialności za podmiot wspomagany, w przypadku opieki opiekun - wychowawca ponosi odpowiedzialność podmiotowo - kompensacyjną za podopiecznego czy podopiecznych;

2. Stosunek między stronami w relacji pomocy społecznej ma charakter względnie symetryczny (partnerski), zaś w opiece ma miejsce zależność asymetryczna (podopieczny występuje wyraźnie w roli podmiotu podporządkowanego opiekunowi);

3. W relacji pomocy może mieć miejsce wzajemne wspomaganie się, czyli przemienność ról pomagającego i wspomaganego. Nie jest to możliwe w przypadku opieki;

4. w przypadku pomocy pokonywanie sytuacji trudnej nie trwa zbyt długo i podmiot korzystający z pomocy jest w stanie po zasileniu samodzielnie poradzić sobie z trudnościami, w przypadku opieki mówi się o charakterze ciągłym, trwa przez dłuższy czas.

Wsparcie społeczne - traktowane jako pomoc dostępną jednostce lub grupie w sytuacjach trudnych,stresowych, przełomowych , a których bez wsparcia innych nie są w stanie przezwyciężyć. Jest to rodzaj interakcji społecznej podjętej przez jedną lub dwie strony w sytuacji problemowej , w której dochodzi do wymiany informacji , emocjonalnej lub instrumentalnej. Wymiana ta może być jednostronna lub dwustronna, może być stała lub zmieniać się ( wg St. Kawuli)

Właściwości wsparcia społecznego

• jest to określone działanie, postępowanie, zachowanie jednych ludzi wobec innych;

• działanie to może być świadome lub nieświadome,zamierzone lub niezamierzone, najczęściej niesformalizowane i nieprofesjonalne ( z dobrych chęci, z powinności ludzkich, wartości moralnych i religijnych itd.);

• ukierunkowane jest na osoby, grupy społeczne, które znalazły się w sytuacji problemowej, trudnej,stresogennej;

• najczęściej ma charakter interakcji społecznej zainicjowanej przez jedną ze stron lub obie strony (podmioty)

• charakteryzuje się tym, że świadczenia jednostronne lub dwustronne przejawiają się w przekazywaniu informacji, uczuć, usług, instrumentów działania, dóbr materialnych, także w więzi społecznej, wspólnym działaniu czyli współpracy;

• dobrowolność w zakresie świadczenia jednej strony na rzecz drugiej i korzystania z tych świadczeń ze strony odbiorcy;

• może mieć charakter stały lub też okresowy

• osoba (grupa społeczna) wspierająca nie bierze odpowiedzialności za osobę (osoby) wspierane - przez cały czas pozostaje ona podmiotem autonomicznym;

• nie występuje w tej relacji interpersonalnej znacząca, wyraźna asymetryczność między wspierającym i wspieranym;

• główną rolę odgrywa aspekt psychiczny, subiektywny, znajdujący wyraz w odczytywaniu zapotrzebowania na tego rodzaju działanie, jak też w samym charakterze oddziaływania, jego obudowie emocjonalnej.

Różnice pomiędzy pomocą a wsparciem społecznym

1. natury emocjonalnej - działalność wspierająca często wiąże ludzi uczuciowo, zaś działania pomocne często są potencjalnym źródłem konfliktów;

2. natury świadomościowo - intencjonalnej - działalność wspierająca wynika najczęściej z dobrej woli i warunkowana jest życzliwością, współczuciem, okazaniem zrozumienia drugiego człowieka. Pomoc zaś ma charakter racjonalny, logiczny i zawsze jest ukierunkowana na realizację konkretnych celów;

3. natury strukturalno - formalnej - działalność wspierająca nie jest ustrukturalizowana i objęta formalnym prawem, nie jest też formalnie pracą w przeciwieństwie do pomocy, która jest ujęta w pewne ramy prawne;

4. natury użyteczności realizowanego celu - wsparcie nastawione jest najczęściej na wynik subiektywny, a nie efekt ekonomiczny, zaś pomoc na wynik obiektywny, co pociąga za sobą ponoszenie za sobą określonych nakładów finansowych.

Wsparcie w pięciu głównych płaszczyznach:

A. wsparcie emocjonalne - polega na dawaniu komunikatów werbalnych i niewerbalnych np. „nie poddawaj się”, „jesteś przez nas kochany” itd.

B. wsparcie wartościujące - dawanie jednostce komunikatów typu: „jesteś dla nas kimś znaczącym”, „trzymaj się tak dalej”

C. wsparcie instrumentalne - dostarczanie konkretnej pomocy, np. pożyczenie pieniędzy, wskazanie formy leczenia itd.

D. wsparcie informacyjne - udzielanie rad,porad prawnych i medycznych, informacji , które mogą pomóc w rozwiązaniu problemu życiowego jednostki

E. wsparcie duchowe - inaczej psychiczno - rozwojowe, ma miejsce w sytuacji,kiedy jednostki czy grupy, w tym rodzina, pomimo prób i własnych wysiłków oraz udzielanego im wsparcia w innych formach, nadal pozostają w sytuacjach dla nich trudnych, bez wyjścia. Najczęściej jest to stan rezygnacji, widzenia przyczyn kryzysu poza sobą itd.

Sieć społeczna - określa sieć powiązań pomiędzy jednostkami lub grupami, które łączą więzy pokrewieństwa, podobne funkcje i status społeczny, a także bliskość geograficzna lub kulturowa. Sieci społeczne tworzą osoby,grupy połączone takimi więzami, a także instytucje i organizacje posiadające wspólne cele. Pojęcie to spopularyzował John Barnes.

Typy sieci:

• system wsparcia

• naturalna sieć pomocy

• grupy samopomocy

Sieć pomocy tworzona jest z intencją świadczenia i otrzymywania pomocy; uwarunkowanie powstawania sieci społecznej wykraczają poza te motywy.

Naturalną sieć pomocy tworzą nieprofesjonaliści, osoby z najbliższego otoczenia (krewni, przyjaciele, sąsiedzi, współpracownicy).

Sieci społeczne nie są trwałe, mają swój wymiar czasowy i przestrzenny, charakteryzują się znaczna dynamiką. Sieci społeczne mogą być źródłem wsparcia społecznego i istotnie wpływają na rozwój kompetencji jednostki (mobilizacja sieci).

Ratownictwo (pomoc doraźna) - wymaga rozpoznania warunków natychmiastowego działania, stwierdza istnienie potrzeby i możliwości ratunku, który niesie zagrożonemu niebezpieczeństwem, bez względu na jego uprawnienia i przynależność do grupy społecznej. Przykładami działań ratowniczych będą: pomoc dla powodzian w uzyskaniu schronienie, działalność noclegowni dla bezdomnych, dożywianie w szkołach dzieci z ubogich rodzin.

Praca socjalna - jest specyficzną działalnością zawodową, mającą na celu lepszą adaptację wzajemną osób, rodzin, grup i środowiska społecznego, w jakim żyją, oraz rozwijanie poczucia godności osobistej i odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się do potencjalnych możliwości poszczególnych osób, do powiązań międzyprofesjonalnych, a także sił i środków społecznych. Praca socjalna może przyjmować zróżnicowane formy od pomocy doraźnej do długofalowych działań wspierających rozwój jednostek i grup.

Diagnoza - jest to rozpoznanie na podstawie zebranych objawów i znanych ogólnych prawidłowości badanego złożonego stanu rzeczy przez przyporządkowanie go do typu albo gatunku, dalej przez wyjaśnienie genetyczne i celowościowe, określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego rozwoju. ( wg Ziemskiego)

Mamy tu do czynienia z tzw. diagnozami cząstkowymi:

1. diagnozę przyporządkowującą inaczej klasyfikacyjną albo typologiczną

2. diagnozę genetyczną

3. diagnoza znaczenia

4. diagnoza fazy

5. diagnoza rozwojowa inaczej prognostyczna

Diagnoza w pedagogice społecznej - jest to opis wyników badania określonego wycinka rzeczywistości dokonany na podstawie zebranych i ocenionych danych z różnych źródeł, przy czym rozwinięte rozpoznanie obejmuje opis poszczególnego złożonego stanu i jego genezę lub przyczyny oraz wyjaśnienia znaczenia i etapu rozwoju, a także - w rozpoznaniu decyzyjnym - ocenę możliwości jego zmiany (lub utrzymania) w kierunku pedagogicznie pożądanym. Prognoza zaś stanowi oddzielny etap w organizacyjnym cyklu postępowania pedagogicznego - przewidywanie wykracza poza czynności diagnostyczne, jednak pełna diagnoza nie może pomijać aspektu prognostycznego.

Środowiskowa diagnoza decyzyjna jest opisem wyników badania środowiska, zwłaszcza jego elementów wraz z ich powiązaniami, zawierającym składniki istotne z punktu widzenia działania pedagogicznego, czyli w tym znaczeniu przekształcania środowiska ze względu na potrzeby pomocy ludziom w rozwoju.

We wszelkiej działalności praktycznej dobra diagnoza jest podstawą racjonalnego działania.

Kompensacja społeczna - jest to wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny bieg życia jednostki lub grupy.

Profilaktyka - dziedzina wiedzy i umiejętności praktycznych w skali mikro i makrospołecznej, służących zapobieganiu występowaniu tzw. dewiacyjnych i patologicznych zjawisk społecznych, zwanych niekiedy problemami społecznymi, ewentualnie służących nierozprzestrzenianiu się tychże zjawisk, jeśli już wystąpiły.

Jest to zespół interdyscyplinarnych działań spełniających dwa zadania czynnościowo - skutkowe:

A. wzmacnianie czynników chroniących poprzez promowanie zdrowia, umożliwianie satysfakcjonującego życia i rozwijania potencjalnych możliwości dzieci i młodzieży;

B. eliminowanie czynników ryzyka i przeciwdziałanie im - zwłaszcza w odniesieniu do instytucji i środowiska.

Działania profilaktyczne obejmują:

• identyfikacje przyczyn danego problemu;

• poszukiwanie sposobów ich usunięcia;

• wdrażanie odpowiednich strategii i programów zapobiegawczych;

• monitorowanie ich realizacji i ewaluacja wyników.

Rodzaje profilaktyki i przechodzenie profilaktyki w działania prewencyjne i interwencyjne.

1. Profilaktyka pierwszorzędowa - objęcie działaniem całej populacji dzieci i młodzieży oraz ich rodzin promocją zdrowia, rzetelną i dostosowaną do potrzeb dzieci i młodzieży oraz dorosłych pomocą psychologiczną i pedagogiczną w rozwiązywaniu problemów życiowych. Działania te powinny być podejmowane bez względu na rodzaje zagrożeń, wobec jakich może w przyszłości stanąć dziecko i jego rodzina;

2. Profilaktyka drugorzędowa - zdiagnozowanie tych grup dzieci i młodzieży oraz ich rodzin,które przeżywają poważne problemy oraz są w stanie podwyższonego ryzyka zaburzeń rozwoju i uzależnień. Najważniejszym zadaniem profilaktyki na tym poziomie jest korygowanie niewłaściwych zachowań dzieci i młodzieży,ukazywanie alternatywnych sposobów życia oraz tworzenie sprzyjającego środowiska wychowawczego. Działania podejmowane na tym etapie, z profilaktyki przechodzą w działania prewencyjne.

3. Profilaktyka trzeciorzędowa - jest organizowaniem pomocy dla grup dzieci i młodzieży ujawniających zachowania dewiacyjne oraz ich rodzin funkcjonujących w sposób patologiczny, aby poprzez terapię zahamować negatywne procesy rozwojowe i umożliwić tym osobom powrót do społeczeństwa. Na tym poziomie działań istotne jest :

• specyficzna korekta zachowań dewiacyjnych;

• zapobieganie pogłębianiu się zachowań dewiacyjnych

• ochrona osób niejako skazanych na kontakt z „dewiantem”.

Tutaj działania w niektórych przypadkach przechodzą w interwencję, jak na przykład w przypadku rodzin patologicznie funkcjonujących.

Interwencja kryzysowa - jest złożoną działalnością przebiegającą na płaszczyźnie psychologicznej, medycznej i środowiskowej,może mieć zastosowanie wobec specyficznych zagrożeń (epidemie, klęski żywiołowe), które dotykają grup społecznych i pojedynczych osób.

Może przebiegać w różnych formach:

• kontaktu telefonicznego;

• bezpośredniego kontaktu w ośrodku interwencji kryzysowej;

• interwencji w miejscu zamieszkania czy przebywania osoby przeżywającej kryzys.

Siły społeczne - aktualnie ujawniające się albo ukryte (potencjalne) wartości jednostek i grup społecznych, urządzeń i instytucji, dające pedagogowi społecznemu oparcie w jego pracach, jeśli zostaną one zaktywizowane i staną się czynnikami przewodnimi w przebudowie i asymilowaniu wartości. (wg H. Radlińskiej)

Środowisko - całokształt warunków i składników struktury otaczającej człowieka, które działają jako system bodźców i wywołują określone reakcje, przeżycia. (R. Wroczyński)

Środowisko społeczne - układ złożonych i bogatych form wewnętrznego funkcjonowania i oddziaływania społecznego. Środowisko to tworzą ludzie i stosunki społeczne otaczające ich; ogół grup i jednostek, z którymi człowiek styka się w ciągu swojego życia prywatnego, bądź publicznego, bezpośrednio lub pośrednio, trwale lub przelotnie, osobiście lub rzeczowo.

Środowisko wychowawcze - odnosi się do zespołu bodźców i warunków rozwojowych, jakie stwarzają dzieciom i młodzieży dorośli. Jest to układ bodźców wywierających na wychowanka określony wpływ.

Środowisko kulturowe - oparte jest na rozumieniu kultury jako zespołu zobiektywizowanych elementów historycznego dorobku człowieka, zarówno materialnego, jak też duchowego. Tworzą je określone dobra, wartości materialne i symboliczne przekazywane, udostępniane jednostkom przez inne osoby, grupy społeczne, instytucje w celach poznawczych, rekreacyjnych, zmierzających do wywołania określonych przeżyć, reakcji, postaw.

Wspólnota osób - naturalne zespolenie ludzi (szczupłego grona) ze względu na wspólnie odczuwany cel, podobne wzajemne uczucie i naturalne wspólne dążenie. Jest to forma życia społecznego ułatwiająca człowiekowi odnalezienie swojego miejsca w świecie i zaspokojenie poczucia bezpieczeństwa.

Literatura

1. Pilch T., Lepalczyk I.(red.), Pedagogika społeczna, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1995

2. Kawula St. (red.), Pedagogika społeczna. Dokonania - aktualności - perspektywy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006

3. Danilewicz W. T., Izdebska J., Krzesińska - Żach B., Pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 2001

4. Lalak D. (red.), Pilch T., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999

5. Pilch T.(red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI w., T.1 - 7, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003

---