POZYTYWIZM
Spis treści
Umowne ramy czasowe
Charakterystyka epoki
August Comte „Kurs filozofii pozytywnej”
Herbert Spencer
John Stuart Mill „Utylitaryzm”
Hippolit Taine
składniki światopoglądu pozytywistów
Program społeczny
Aleksander Świętochowski „Praca u podstaw. Ogólne jej pojęcie”
Eliza Orzeszkowa „Kilka słów o kobietach”
Eliza Orzeszkowa „O Żydach i kwestiach żydowskich”
Program literacki
Adam Wiślicki „Groch na ścianę. Parę słów do całej plejady zapoznanych wieszczów naszych”
Aleksander Świętochowski „My i wy”
Piotr Chmielowski „Utylitaryzm w literaturze”
Eliza Orzeszkowa „Listy o literaturze. List 1”
Eliza Orzeszkowa „Kilka uwag nad powieścią”
Eliza Orzeszkowa „O powieściach T. T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle”
Umowne ramy czasowe
- początek: 1864 - koniec powstania styczniowego
- koniec: 1890 - początki modernizmu
- podział epoki
- do 1880 - okres twórczości tendencyjnej - utworowi przyświeca cel, decyduje o moralnej i społecznej wymowie dzieła
- lata 80. (1880-1890) - okres „straconych złudzeń” - realizm krytyczny i naturalizm
Charakterystyka epoki
- romantyzm - propagowanie ideału patriotyzmu walki
- pozytywizm - ideał pracy
- oba te ideały ścierały się ze sobą od powstania listopadowego, przewagę miał ideał walki, co zaowocowało powstaniem styczniowym, jednak po jego upadku w wyniku zniechęcenia społeczeństwa zwyciężał nurt pracy
- ruch pozytywistyczny w Warszawie: Piotr Chmielowski, Aleksander Świętochowski, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa
- rozwijała się publicystyka, mniej literatura, poezja nie była popularna
- po 1864 na arenę polityczną wystąpili „młodzi” i podjęli szeroką politykę z romantykami, zarzucali im, że najlepszych Polaków wysłali na pewną śmierć w źle przygotowanym powstaniu
- nie odmawiali romantykom patriotyzmu
- patriotyzm walki - bunt zbrojny, działalność spiskowa, podziemna, niezgoda na rzeczywistość w której panuje zniewolenie, otwarte przeciwstawienie się wrogowi
- patriotyzm pracy - rezygnacja z walki bezpośredniej na rzecz harmonijnego rozwoju społeczeństwa, kształtowanie się jednostek to działanie na rzecz poprawy doli społeczeństwa
- legalizm - działanie na rzecz naprawy społeczeństwa, ale zgodnie z prawem
- praca - najważniejsze kryterium oceny człowieka
- nowy bohater - człowiek pracy: nauczyciel, lekarz, ziemianin, inżynier, chłop itd.
August Comte „Kurs filozofii pozytywnej”
- pozytywna w przeciwieństwie do poprzednich nurtów filozoficznych, których nie uznawał za pozytywne (ponieważ zawierały pierwiastek irracjonalny)
- uważał, że filozofia powinna zajmować się tylko sprawami dającymi się poznać zmysłowo - proponuje racjonalizm
- faza teologiczna
- fetyszyzm
- politeizm
- monoteizm
- faza metafizyczna - dążenie ku wiedzy absolutnej
- faza pozytywna
- wiedza naukowa ma stać się dla ludzi podstawową wartością życia
- podstawa wiedzy pozytywnej - święta siódemka nauk: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia, nauka o moralności
Herbert Spencer
- społeczeństwo jest organizmem żywym, który rozwija się - każdy rozwój jest postępem
- społeczeństwo składa się z organów, czyli klas, jeśli organy są zdrowe, współpracują ze sobą, społeczeństwo rozwija się harmonijnie
- idea solidaryzmu społecznego - warstwy wyższe mają moralny obowiązek pomagania warstwom niższym
- praca organiczna - rozwój miast, przemysłu, podniesienie poziomu życia - zdążanie ku postępowi
- hasło: „bogaćcie się” (materialnie i duchowo)
John Stuart Mill „Utylitaryzm”
- wszelka wiedza ma wymiar empiryczny
- zadaniem wiedzy jest nie tylko opisywanie faktów, ale też ich wyjaśnianie (empiryzm genetyczny)
- twórca utylitaryzmu (użyteczności)
- utylitaryzm - wartość każdego człowieka ocenia się wartością jego czynów na rzecz społeczeństwa
Hippolit Taine
- na charakter dzieła literackiego ma wpływ:
- moment historyczny
- rasa
- punkt geograficzny
składniki światopoglądu pozytywistów
- ewolucjonizm - przekonanie o ewolucyjnym charakterze społeczeństwa, które jest organizmem żywym, wciąż rozwijającym się ku przyszłości
- scjentyzm - kult wiedzy - propagowanie rozwoju wiedzy we wszystkich dziedzinach życia
- utylitaryzm
Program społeczny
- praca organiczna - solidaryzm społeczny, rozwój miast, krzewienie przemysłu
- praca u podstaw - z najbiedniejszymi, zakładanie szkół, szerzenie zasad higieny, opieka lekarska
- emancypacja kobiet - stworzenie systemu kształcenia kobiet, przygotowanie zawodowe
- asymilacja Żydów
Aleksander Świętochowski „Praca u podstaw. Ogólne jej pojęcie”
- poziom oświecenia chłopów jest bardzo niski
- chłopi nie umieją korzystać z otrzymanej wolności
- zadaniem panów jest pomoc i nauczanie chłopów - praca u podstaw - wynika z hasła solidaryzmu społecznego
- skierowane do warstw wyższych, których jest to obowiązek i powinność moralna
- zaagitowanie tych warstw do pracy z ludem, na rzecz ludu
- każdy człowiek nosi w sobie pierwiastki altruistyczne, zadaniem pozytywistów jest wydobycie altruistycznych emocji
Eliza Orzeszkowa „Kilka słów o kobietach”
- opisana sytuacja kobiety
- kobiety stanowią połowę ludzkości, niepracującą - ludzkość by zyskała, gdyby kobiety były wykształcone
- kobiety muszą być na wszelki wypadek wykształcone do pracy, aby móc się jej podjąć, gdyby to było potrzebne
- funkcja nauczycielki skazuje kobietę na upokorzenie
- walczy z przesądami społecznymi: „nauczmy się widzieć kobiety ludźmi, dajmy im tak samo wykształcenie”
- domaga się obalenia przesądów społecznych
Eliza Orzeszkowa „O Żydach i kwestiach żydowskich”
- nie można rozwiązać tej sprawy siłą, należy podejść do tego problemu z rozsądkiem
- mało wiemy o Żydach, więc jak możemy ich osądzać
- proponuje tolerancję, która jest trudna, ale można się jej nauczyć
- musimy umieć zaakceptować inność drugiego człowieka, odrębność jego kultury
- hańbą dla XIX wiecznego społeczeństwa są poglądy z minionej epoki
- autorka występuje przeciwko przesądom społecznym
- artysta ma tworzyć nową opinię społeczną
Program literacki
- pisarz ma pisać nie o swoim wnętrzu, ale schodzić do nizin stamtąd czerpiąc „cierpienie” do utworów
- powieść miała nieść konkretną wiedzę, uczyć, jak żyć, zawierać wartości naukowe - powieść agitacyjna
- cechy twórczości tendencyjnej
- musi posiadać tendencję
- powieść współczesna
- autor powinien poznać dobrze środowisko, powinien szukać trudnych, bolesnych tematów
- fantazja może dotyczyć tylko dziejów bohatera
- bohater - człowiek pracy, trudu: inżynierowie, nauczyciele, ziemianie
- pisarz - wychowawca, nauczyciel
- powieść - nauczycielka życia
Adam Wiślicki „Groch na ścianę. Parę słów do całej plejady zapoznanych wieszczów naszych”
- krytyka romantyków i sposobu ich pisania
- autor mówi, że nie rozumie języka romantyków, że jest on zbyt zagmatwany
- pisze o wieszczach „jęczących całą piersią”, którzy rymują wiersze, ale zapominają nadać im sens
Aleksander Świętochowski „My i wy”
- nie jest to artykuł programowy
- pozytywiści zarzucają romantykom, że są „starzy” - ugodowi, nie chcą zmian, powiązani między sobą, nie chcą oddać wpływów
- „starzy” muszą ustąpić „młodym”, prężnym, pragnącym realizować swoje ideały
Piotr Chmielowski „Utylitaryzm w literaturze”
- utylitaryzm to użyteczność, miarą owej użyteczności mierzy się wartość każdego człowieka
- ambicją każdego powinno być wznoszenie się na wyższy poziom ogólny
- „nam potrzeba wyrażenia potrzeb społecznych, na potrzeba gwaru życia”
- głównym zadaniem sztuki jest przebudzenie człowieka i zachęcenie do działania
- sztuka związana z życiem, nauką, przemysłem
- artysta przed wykonaniem dzieła winien powziąć jakiś cel społeczny, utwór powinien mieć tendencję
- „bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki”
Eliza Orzeszkowa „Listy o literaturze. List 1”
- przeciwko „rozczochranemu, zgrzytającemu wieszczowi”
- pisarz - wychowawca i wychowanek ludzkości, opiekun, nauczyciel, „cor cordium” - serce serc
- artysta nie może zajmować się własnym wnętrzem, lecz musi zejść do społeczeństwa, do ludzi cierpiących
Eliza Orzeszkowa „Kilka uwag nad powieścią”
- powieść natchniona fantazją i rozumem
- fantazja może dotyczyć losów bohatera, a nie rzeczywistości
- „w piśmiennictwie dzieło sztuki powinno mieć myśl szeroką, cel obchodzący ogół, aby ocenionym być wysoko i pożytecznym”
- talent artysty ma spowodować, żeby czytelnik nie mógł się oderwać od powieści, ale pisarz nie może używać nadnaturalizmu
Eliza Orzeszkowa „O powieściach T. T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle”
- „powieść jest to zwierciadło przechadzające się po gościńcu” - Stendhal
- Orzeszkowa polemizuje ze Stendhalem, uważam że zwierciadło nie daje pełnego obrazu
- powieść można porównać do szkieł („jakich - magicznych”)
- powieść ma pokazać nie tylko to, co widać gołym okiem, ale także treść głębszą obserwowanych zjawisk, ich przyczyny, okoliczności, wszystko to, co im towarzyszy
- 3 -