1. Miejsce nauki o państwie i prawie w systemie nauk

Istnieją różne definicje nauki i klasyfikacji nauk. W sensie potocznym nauka utożsamiana jest z wiedzą. Wspólnym celem nauki i wiedzy jest poznawanie rzeczywistości. Nie można jednak tych pojęć utożsamiać. Wiedza o rzeczywistości może być czymś przy­padkowym, nieuporządkowanym, natomiast nauka jest to należycie uzasadniony zbiór wiadomości, zbiór zdań o rzeczywistości należy­cie uporządkowanych przy użyciu odpowiedniej metody, dotyczących określonej dziedziny poznania ludzkiego. O naukowym charakterze jakiejś wiedzy decyduje zatem to, czy jest uprawiana przy użyciu metody. Metoda jest to należycie uporządkowany sposób postępowania w celu poznania prawdy o rzeczywistości.

Wyróżnia się dwie podstawowe metody dochodzenia do poznania prawdy: indukcyjną i dedukcyjną.

Metoda indukcyjna polega na wnioskowaniu w drodze dowodze­nia wiodącego od szczegółów do ogółu.

Metoda dedukcyjna polega na poznawaniu prawdy w drodze wnioskowania wiodącego od ogółu do szczegółów, czyli na prze­chodzeniu od ogólnych przesłanek lub zasad do szczegółowych rozwiązań.

Ze względu na to, jaka metoda ma zastosowanie w uprawianiu nauki, powszechnie dzieli się nauki na:

1) nauki empiryczne, jak chemia, biologia, astronomia, socjolo­gia, stosujące metodę indukcyjną

2) nauki humanistyczne, wyjaśniające rzeczywistość przez zastosowanie pewnych założeń. Są to: nauki filozoficzne, nauki polityczne, nauki matematyczne itd.

Nauki prawne należą do nauk humanistycznych, cho­ciaż korzystają także z dorobku nauk empirycznych. Wśród nauk prawnych ze względu na metodę, przy której użyciu nauki są upra­wiane, powszechnie wyróżnia się:

1)nauki teoretyczne, które mówią o tym, jak jest, bądź jak powinno być;

2. nauki praktyczne, które mówią o tym, jak działać, aby osiąg­nąć określony cel, jakim jest pożądany porządek w życiu społecz­nym;

nauki pomocnicze: logikę, ekonomię, etykę prawniczą, psycho­logię prawa, socjologię prawa, kryminalistykę, kryminologię, medy­cynę prawniczą itp.

Do teoretycznych nauk prawnych należą:

1. teoria prawa, która zajmuje się prawem, jako zjawiskami społecznymi w ogólności,

2. historia prawa, która zajmuje się badaniem konkretnych państw i praw, jakie istniały i obowiązywały w przeszłości.

Naukami praktycznymi wśród nauk prawnych są dogmatyka i polityka prawa.

Zadaniem dogmatyki prawa jest wyjaśnianie znaczenia norm zawartych w obowiązujących przepisach prawnych.

Dogmatyka prawa ma trzy zadania:

1. egzegeza jest to analizowanie przepisów prawnych i wysnuwanie odpowiednich wniosków

2. systematyka, czyli logiczne porządkowanie norm prawnych; systematyka jest możliwa w obrębie danej instytucji

3. synteza, czyli ustalanie zasad naczelnych dla danej instytucji prawnej, gałęzi prawa lub całego systemu prawnego.

Dogmatyka występuje w dwóch postaciach - jako technika inter­pretacji przepisów prawnych i jako technika prawotwórstwa, czyli kodyfikacji.

Zadaniem polityki prawa jest prognozowanie tego, jakie pra­wo powinno być, jak powinno być skonstruowane, aby było efek­tywne.

Do nauk pomocniczych dla nauk prawnych zalicza się: logikę, ekonomię, etykę prawniczą, psycho­logię prawa, socjologię prawa, kryminalistykę, kryminologię, medy­cynę prawniczą itp.

2. Definicja etymologiczna państwa

W ciągu dziejów używano różnych nazw odpowiadających różnym formom organizacyjnym państwa.

Starożytni Grecy na oznaczenie państwa-miasta używali nazwy polis, zaś starożytni Rzymianie najpierw - civitas, a gdy Rzym przekształcił się pod względem ustrojowym i rozrastał terytorialnie, stosowano nazwy: respublica, a następnie imperium - cesarstwo.

W Średniowieczu na oznaczenie państwa rządzonego przez jedno­osobowego władcę-monarchę (król, książę) używano łacińskiej na­zwy regnum. Pojawiła się także nazwa wskazująca na doniosłe znaczenie terytorium i władania ziemią, jako czynniki istotne państwa.

W XV w. stosowano łaciński termin status

W Polsce do XVII w. na oznaczenie tej rzeczywistości używano kilku nazw, jak: respublica - rzeczpospolita, regnum - królestwo, policja, korona. Początkowo terminu „państwo" używano na ozna­czenie kasztelanii, a panem nazywano kasztelana. Dopiero w XIX w. upowszechniła się w języku polskim nazwa „państwo", inne zaś wyszły z użycia. Określenia „Rzeczpospolita" nadal używa się w odniesieniu do pań­stwa demokratycznego.

3. Definicja rzeczowa państwa

Państwo jest to wielka grupa społeczna odznaczająca się wyso­kim stopniem zorganizowania, która pojawiła się na wyższym stopniu rozwoju świadomości politycznej społeczeństwa. Grupa ta ma elementy wyróżniające ją od innych grup.

Punktem wyjścia w powstawaniu państwa jest człowiek jako istota społeczna, który w dążeniu do rozwoju swej osobowości, w celu zaspokojenia swoich potrzeb materialnych i duchowych, łączy się z innymi ludźmi, tworząc różne grupy społeczne, zarówno niesformalizowane, jak też sformalizowane. Państwo wyróżnia się spośród innych grup społecznych wysokim stopniem sformalizowania.

W celu określenia istoty państwa w dziejach myśli ludzkiej po­wstały różne definicje.

Istotne cechy państwa - według Arystotelesa - są więc następu­jące:

• wspólnota ludzi

• mająca jako cel: osiąganie możliwie doskonałego życia (w sensie moralnym)

• której cechą jest samowystarczalność

• składająca się z obywateli („wspólnota równych")

- w której istnieje podział na rządzących i rządzonych.

W czasach współczesnych najbardziej rozpowszechniona jest definicja Georga Jełlinka

W pierwszym ujęciu - jego zdaniem - państwo jest to „wyposa­żona w samorodną władzę jedność związkowa osiadłych ludzi". W drugim ujęciu - państwo jest „korporacją osiadłego ludu, wypo­sażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią". Jest to trójelementowa definicja państwa, według której istotnymi elementa­mi państwa są: ludność, terytorium i samorodna (suwerenna) władza. Słabością tej definicji jest brak wskazania celu państwa.

Jan Dabin definiuje państwo z punktu widzenia solidaryzmu społecznego. Według niego „państwo jest grupą, która pewnej zbiorowości nadaje charakter społeczności zorganizowanej i zhierarchizowanej, mającą na celu dobro publiczne".

Według katolickiej nauki społecznej pojęcie państwa obejmuje cztery elementy:

1. wspólnota ludzi, zwana wspólnotą polityczną

2. wspólne terytorium

3. aparat państwowy - organy władzy i ciała pomocnicze

4. cel państwa, który jest pojmowany jako dobro wspólne, na które składają się takie warunki życia społecznego, jak pokój we­wnętrzny i zewnętrzny, rozwój kulturalny i gospodarczy.

Marksiści głoszą klasową koncepcję państwa. Ich zdaniem pań­stwo jest to organizacja społeczna mająca na celu interes klasowy, czyli zabezpieczająca osiąganie partykularnych celów przez określo­ną klasę społeczną, w której władaniu znajdują się środki produkcji. Cechą istotną państwa - ich zdaniem - jest stosowanie przymusu przez aparat państwowy w celu ochrony interesów klasowych.

4. Pojęcie państwa prawnego

Współcześnie w naukach prawnych powszechnie przyjmuje się koncepcję demokratycznego państwa prawa. Wg tej koncepcji należy wyróżnić dwa istotne elementy państwa: materialny i formalny.

Element materialny obejmuje ludność i terytorium.

Element formalny obejmuje dwa założenia:

1. że każda jednostka ludzka jest podmiotem podstawowych praw i wolności;

2. przyjęcie zasady trójpodziału władz państwowych, polegającej na wyodrębnieniu trzech suwerennych organów władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, które powinny, się wzajemnie kontrolować i ze sobą współdziałać.

5. Geneza państwa

Geneza państwa opiera się głownie na:

1) Teorie teologiczne. Teorie te są najstarsze, przyjmujące zało­żenie, że państwo pochodzi od bogów lub od Boga (teos - Bóg), Nale­ży wśród nich wyróżnić dwie wersje:

a) teorie głoszące bezpośrednie pochodzenie państwa, zwłaszcza władzy państwowej, od Boga lub od bogów

b) teorie głoszące pośrednie pochodzenie władzy od Boga jako stwórcy społecznej natury ludzkiej.

Współczesna nauka społeczna Kościoła zakłada następujące tezy:

• Bóg jest stwórcą społecznej natury ludzkiej. Człowiek zaś dla zaspokojenia swoich potrzeb, wynikających z jego natury, tworzy różne grupy społeczne, z których najdoskonalszą jest państwo

• konkretne formy państwa, a w szczególności formy sprawowa­nia władzy nie pochodzą bezpośrednio od Boga, ale od ludzi

• są dobre i złe sposoby nabycia władzy; podwładni mają prawo do odmowy posłuszeństwa władzy źle nabytej (np. władzy tyrana)

• ustalenie granic posłuszeństwa władzy zależy od sposobu jej nabycia. Władza państwowa powinna służyć ludziom pomocą w osiąganiu dobra wspólnego, zgodnie z zasadą pomocniczości i sprawiedliwości spo­łecznej. Społeczeństwo ma prawo do samostanowienia, czyli decydo­wania o tym, jaki ma być ustrój państwa i kto ma sprawować wła­dzę.

2) Teoria umowy społecznej. Według tej teorii przed ukształtowaniem się państwa ludzkość żyła w stanie pierwotnym - „naturalnym". Są dwie wersje tej teorii. Według pierwszej: czło­wiek z natury swej jest zły, a pierwotny styl życia ludzkiego nace­chowany był walką wszystkich przeciwko wszystkim. Aby zapobiec samowyniszczaniu się, ludzie zawarli umowę o nieagresji i ustanowili państwo. Według drugiej wersji człowiek jest z natury dobry. Pierwotny stan ludzkości traktują więc jako stan pomyślności i wolności, lecz zakładają, że z biegiem czasu nastąpiło zepsucie natury ludzkiej. Celem zapobieżenia konfliktom ludzie zawarli między sobą umowy. Miały to być dwie kolejne umowy: umowa o zjednoczeniu i umowa o podporządkowa­niu się władcy . Wspólnym ich założeniem jest uznanie istnienia prawa naturalnego jako wiecznego i przyrodzo­nego naturze ludzkiej. Prawo to pojmowali w oderwaniu od Boga -Stwórcy natury ludzkiej.

1. Teorie podboju i przemocy.

państwo jest tworem silnych jednostek. W XIX w. teoria ta
rozwinęła się w kilku wersjach. Według zwolenników tych teorii
władza państwowa powstała w drodze podboju silniejszych grup
społecznych. Plemiona silniejsze w drodze przemocy narzuciły swąwładzę słabszym (E. Duhring).

Ludwik Gumplowicz głosił, że państwo powstało w wyniku walki rasowo odmiennych plemion koczowniczych nad plemionami osiadłymi. Plemiona koczownicze narzuciły swą władzę słabszym - osiadłym.

4) Teorie psychologiczne i socjologiczne. Według teorii psycho­logicznych czynnikiem decydującym o powstaniu państwa było ukształtowanie się specyficznych przeżyć psychicznych. państwo jest projekcją emocjonalną, pewnym rodzajem przeżyć psychicznych. Po stronie jednych ludzi powstało poczucie konieczności okazywania posłuszeństwa pewnym osobom w społeczeństwie, a po stronie in­nych - żądanie, aby podwładni podporządkowali się ich woli.

Gabriel Tarde (tl904) głosił teorię naśladownictwa. Państwo -jego zdaniem - nie jest niczym innym, jak domniemaną mocą, jaką jedni przypisują drugim.

Max Weber (f 1920) wyznawał teorie akceptacji władzy. Wyróż­nił on trzy zasadnicze motywy akceptacji władzy: charyzmatyczny (przypisanie pewnym osobom mocy nadprzyrodzonej), tradycjonalis-tyczny (legitymizacja władzy przez tradycję), racjonalistyczny (uzna­nie władzy ze względu na poczucie potrzeby porządku w życiu społecznym). Czasem motyw tradycjonalistyczny łączy się z racjona­listycznym, gdy zakłada się, że rządzący zawsze postępują racjonal­nie, mądrze, sprawiedliwie.

Leon Duguit Przedstawiciele teorii socjologicznych jest, który genezę państwa wywodzi z podziału pracy. Podział ten miał spowodować powstanie podziału ludzi na rządzących i rządzonych. Pewna grupa ludzi zdobyła przewagę nad innymi dzięki swym zdolnościom organizacyjnym i innym walorom, godząc sprzeczne interesy różnych grup społecznych.

5) Teoria organiczna głosi, że państwo jest najwyższą formą rozwoju zjawisk biologicznych. Poszczególne grupy społeczne spełniają - ich zda­niem - rolę podobną do funkcji różnych części ciała w organizmie ludzkim.

6) Teoria ekonomiczna, czyli marksistowska. Głosił on, że właści­wym czynnikiem decydującym o powstaniu państwa było powstanie własności prywatnej i podziału klasowego społeczeństwa. W zależ­ności od tego, jaka dana klasa sprawuje władzę, podzielił on państwa kolejno na: państwo właścicieli niewolników, państwo feudalne, państwo kapitalistyczne i państwo socjalistyczne, będące pierwszą fazą powstania społeczeństwa komu­nistycznego - bezklasowego. Komunizm był utopią.

6. Suwerenność państwa

Suwerenność jest istotnym atrybutem każdego państwa. Nazwa „suwerenność" wywodzi się od łacińskiego terminu superanus -wyższy; Zrodziło się ono w Średniowieczu w kontekście rywalizacji o hegemonię między cesarzem i papieżem, a następnie - rywalizacji władców poszczególnych państw narodowych z cesa­rzem. Terminu tego użyto najpierw na oznaczenie dwóch naj­wyższych podmiotów władzy w określonym porządku życia społecz­nego w tej strukturze politycznej, jaką było sacrum imperium roma-num, nazywane też respublica Christiana.

Cesarzowi przypisywano suwerenność w porządku doczesnym, a papieżowi - w porządku duchowym. Po rozpadzie Cesarstwa rzymskiego i narodu germańskiego w następstwie reformacji na szereg narodowych państw przypisywano suwerenność w porządku doczesnym, czyli terytorialnym, każdemu władcy państwa. Papież natomiast pozostał jedynym suwerenem w porządku duchowym, czyli najwyższym autorytetem moralnym w świecie.

W epoce współczesnej suwerenność przypisuje się państwu, a także narodowi i najwyższym organom państwa w porządku tery­torialnym, zaś Stolicy Apostolskiej w porządku duchowym.

Suwerenność państwa pojmowana jest w dwóch płaszczyznach:

wewnętrznej) i zewnętrznej.

Suwerenność w płaszczyźnie wewnętrznej oznacza, że na teryto­rium państwa nie ma władzy wyższej od jego centralnych organów władzy, czyli nie ma innych organów władzy, które by im nie pod­legały w podejmowaniu swoich decyzji politycznych.

Suwerenność w płaszczyźnie zewnętrznej oznacza niepodległość państwa, czyli że najwyższe organy państwa w podejmowaniu swoich decyzji politycznych nie podlegają organom znajdującym się poza jego terytorium, że mogą samodzielnie podejmować decyzje w granicach swego terytorium i zobowiązania wobec innych podmio­tów prawa międzynarodowego.

W państwach totalitarnych najwyższa władza jest skoncentro­wana w jednym podmiocie.

W państwach demokratycznych ustrój jest oparty na zasadzie trójpodziału władzy. Parlament, rząd, sąd nawyższy,

7. Klasyfikacje państw

W teorii wyodrębnia się dwa rodzaje typów państw: 1) typy idealne według założeń, jakie państwo powinno być; 2) typy empiryczne, czyli ze względu na to, jakie cechy państwo faktycznie spełnia.

Arystoteles klasyfikował państwa według dwóch podsta­wowych kryteriów: 1) ilu ludzi sprawuje władzę, 2) w czyim inte­resie władza jest sprawowana. Ze względu na pierwsze kryterium wyróżniał: a) monarchię (władzę sprawuje jednostka), b) arystokrację (władzę sprawuje jedna warstwa społeczna), c) politeję (władzę sprawują wszyscy obywatele). Ze względu na drugie kryterium wy­różniał: a) tyranię (władza jest sprawowana w interesie jednostki), b) oligarchię (władza jest sprawowana w interesie bogatych), c) demokrację (władza jest sprawowana w interesie wszystkich).

Max Weber dzieli państwa na trzy typy według motywu ak­ceptacji władzy przez społeczeństwo: 1) charyzmatyczny (władza jest akceptowana ze względu na charyzmat, dzięki któremu jednostka zyskuje akceptację społeczeństwa), 2) autokratyczne (grupa rządząca nie ma akceptacji społecznej), 3) racjonalistyczny (grupa rządząca ma akceptację ze strony społeczeństwa ze względu na potrzebę zachowania porządku).

Hans Kelsen dzieli państwa na: 1) autokratyczne (w których sprawujący władzę nie mają akceptacji społecznej) i 2) demokra­tyczne (w których mają taką akceptację).

Georg Jellinek na podstawie badań historyczno-porównawczych wyróżnił pięć typów państw: antyczno-orientalny, helleński, rzymski, średniowieczny i współczesny.

Marksiści biorąc pod uwagę kryteria ekonomiczne, wyróżnili: państwo właścicieli niewolników, państwo feudalne, państwo kapitalistyczne i państwo socjalistyczne, które miało być pierwszym etapem komu­nizmu, w którym państwo i prawo miało obumrzeć.

Powszechnie dzieli się państwa ze względu na formę rządów,

biorąc pod uwagę trzy kryteria: 1) budowę organów władzy pań­stwowej, 2) strukturę terytorialną państwa, 3) reżim polityczny.

Biorąc pod uwagę budowę organów państwowych, czyli ze względu na to, kto sprawuje władzę, wyróżnia się monarchię i re­publikę.

Monarchia jest wtedy, gdy władza należy do jednej osoby fi­zycznej (cesarz, car, król, książę, sułtan itp.), która koncentruje w swoich rękach wszystkie funkcje władzy. W zależności od zakresu tej władzy wyróżnia się monarchie absolutne (monarcha skupia w sobie władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą) i monar­chie parlamentarne, czyli konstytucyjne (władza monarchy jest ogra­niczona do funkcji wykonawczych bądź tylko reprezentacyjnych, np. współcześnie - Wielka Brytania). Bywały monarchie dziedziczne i monarchie wybieralne, podobne do republiki (Polska przedrozbioro­wa).

Republika ma miejsce, gdy najwyższe organy władzy są z wybo­ru dokonanego przez określoną grupę społeczną (republiki oligar­chiczne i arystokratyczne) lub z wyborów powszechnych (republiki demokratyczne), a zakres ich władzy jest ograniczony czasowo (na określoną kadencję) i przedmiotowo (zgodnie z zasadą trójpodziału władzy). Głowa państwa w republice otrzymuje różne nazwy,

Biorąc pod uwagę strukturę terytorialną państwa, a ściślej mówiąc - stosunek organów centralnych do organów poszczególnych jednostek terytorialnych wchodzących w skład danego państwa, wyróżnia się państwa unitarne, inaczej - proste, i państwa złożone.

Państwo jest proste, gdy wchodzące w jego skład jednostki terytorialne pozostają w hierarchicznym podporządkowaniu, nie mają suwerenności, chociażby zachowały autonomię.

Państwo jest złożone, gdy wchodzące w jego skład państwa zachowują pewien zakres władzy suwerennej. Może to być federacja suwerennych państw.

Najważniejsza jest klasyfikacja państw ze względu na reżim polityczny (ogół zasad, na jakich aparat państwowy opiera swój stosunek do społeczeństwa, oraz metod, jakimi posługuje się w kierowaniu społeczeństwem)

Kryteria podziału reżimów politycznych: 1) ustawowo zagwaran­towany i faktycznie respektowany zakres praw i wolności jednostki ludzkiej, pojmowanych jako prawa człowieka i obywatela; 2) stopień udziału obywateli w sprawowaniu władzy publicznej.

Reżimy polityczne dzieli się na dwa typy: reżim autokratyczny i reżim demokratyczny.

1) Reżim autokratyczny. istnieje sześć cech reżimu totalitarnego:

• jedna oficjalna ideologia (monizm ideologiczny);

• jedna partia masowa sprawująca dyktaturę (monizm politycz­ny);

• manopol partyjny nad armią;

• monopol państwa nad środkami masowego przekazu;

• terrorystyczny system policyjny;

• centralne sterowanie gospodarką.

2) Reżim demokratyczny. Reżim demokratyczny istniał już w starożytnej Grecji w formie demokracji bezpośredniej, w której wszyscy obywatele mieli udział w sprawowaniu władzy. W epoce współczesnej ukształtował się reżim demokracji liberalnej w formie demokracji pośredniej, w której obywatele biorą udział w sprawowaniu władzy przez swoich przedstawicieli. Do istotnych elementów współczesnej demokracji należy:

• poszanowanie przez państwo praw i wolności należnych wszystkim obywatelom na zasadzie równości;

• wyłanianie organów władzy państwowej przez obywateli w drodze wyborów powszechnych, tajnych i okresowych (demokra­cja polityczna), w których mogą wziąć udział wszyscy pełnoletni obywatele;

• pluralizm polityczny, wyrażający się w istnieniu wielu partii politycznych, konkurujących między sobą o poparcie ze strony spo­łeczeństwa dla swych programów.

• odnoszenie się partii politycznych i organów państwowych do społeczeństwa z zachowaniem określonych zasad i procedur.

8. System polityczny

obejmuje dwa wyra­zy: „system" i „polityczny". Znaczenie wyrazu „polityczny" wywo­dzi się z języka greckiego. W starożytnej Grecji słowem politykę oznaczano sztukę rządzenia, czyli pewien sposób urzeczywistniania celów wspólnych dla społeczeństwa. Współcześnie wyróżnia się dwa znaczenia polityki. W pierwszym znaczeniu (klasycznym) polityka jest to rozumna troska o dobro wspólne. Takie rozumienie poli­tyki zakłada poszanowanie zasad etycznych. W drugim znaczeniu polityka jest pojmowana jako sztuka walki o zdobycie władzy państwowej i sprawowanie jej bez względu na zasady etyczne. W takim ujęciu zwraca się uwagę tylko na efektywność rządzenia.

Wyraz „system" zakłada istnienie pewnej wielości działań i pod­miotów należycie uporządkowanych.

1.2. Koncepcje systemu politycznego

W naukach politycznych wyróżnia się trzy koncepcje systemu politycznego: instytucjonalną, funkcjonalną i mieszaną.

1. Koncepcja instytucjonalna. System polityczny w tym ujęciu oznacza całokształt instytucji politycznych oraz istniejących między nimi stosunków, a także zasad normatywnych, na podstawie których działają. W takim ujęciu zwraca się uwagę na to, jakie są instytucje polityczne, jak są zbudowane i jak działają.

2. Koncepcja behawiorystyczna, czyli funkcjonalna. Traktuje ona system polityczny jako dynamiczny proces społeczny, którego istotą jest przekształcanie impulsów społecznych w decyzje i działa­nia polityczne (np. strajki, masowe demonstracje, wybory parlamen­tarne).

3. Koncepcja mieszana. Zakłada ona, że system polityczny jest to całokształt układów: instytucji, norm, które dotyczą interesów wielkich grup społecznych oraz działań związanych z dążeniem do zdobycia i sprawowania władzy państwowej,

Władza państwowa jest jednocześnie środkiem i celem aktywnoś­ci politycznej. Granicą działalności politycznej jest możność sprawo­wania władzy lub wywierania wpływu na ośrodki tej władzy.

W obrębie, systemów politycznych można wyodrębnić cztery względnie autonomiczne obszary: 1) ekonomiczny, 2) społeczny i kulturowy (ideologiczny), 3) obronny lub agresywny. 4. zasięg terytorialny

9. Pojęcie partii politycznej

Z łac. pars - część. W tym przypadku chodzi o część społeczeństwa.

Partia polityczna jest to dobrowolna organizacja skupiająca ludzi, mających wspólny cel dotyczący podstawowych spraw życia społecz­nego i wspólny program kierowania społeczeństwem wiodący do tego celu.

Cechą istotną partii politycznej, odróżniającą ją od innych organi­zacji, np. stowarzyszeń, jest to, że dąży do realizacji swego pro­gramu poprzez opanowanie aparatu państwowego.

Partie polityczne pojawiły się dopiero w czasach współczesnych (XIX wiek), gdy udział w rządzeniu państwem stał się możliwy dla szerszego ogółu społeczeństwa. Wcześniej istniały inne formy orga­nizacji, jak „koterie dworskie" w okresie monarchii absolutnej, organizacje wolnomularskie, loże masońskie.

Najczęściej definiuje się partię przez wskazanie jej stosunku do aparatu państwowego, akcentując, iż celem partii jest zdobycie lub utrzymanie władzy państwowej. Zdobycie przez partię władzy pań­stwowej nie jest jednak celem samym w sobie, ale środkiem do realizacji określonego programu życia społecznego, realizacji okreś­lonych interesów. Kontrowersje dotyczą określenia interesów, czy są to interesy własne danej partii, czy interesy danej klasy społecznej (wg marksistów), czy interesy ogółu społeczeństwa?

Wielką rolę odgrywa program partii, który może spełniać róż­ne funkcje. Najważniejszy jest taki, aby zapewnił jej sukces wybor­czy. Jednakże partia nie zawsze jest zdolna do zrealizowania tego, co obiecuje,

10. Funkcje partii politycznych

Funkcje partii politycznych są następujące:

1) Pośredniczenie między aparatem państwowym a społeczeń­stwem, Zazwyczaj partia jest kanałem, za którego pośrednictwem społeczeństwo przekazuje swoje opinie i żądania pod adresem aparatu państwowego, z których aparat powinien korzystać w podejmowa­niu decyzji dotyczących rządzenia państwem.

2. Reprezentowanie interesów różnych grup społecznych. Re­prezentowanie jest procesem złożonym; najpierw obejmuje utwo­rzenie więzi między członkami danej grupy społecznej, następnie zebranie postulatów odpowiadających interesom społeczeństwa, uogólnienie tych postulatów w formie programu partii; realizowanie tego programu przy jak najszerszym poparciu społecznym. Nie każda partia takie poparcie uzyskuje.

3. Sprawowanie władzy służące realizacji swego programu.

Przejawia się to w dwóch kierunkach: a) obsadzanie stanowisk pań­stwowych („zajęcie stołków"), b) uczestniczenie w podejmowaniu decyzji państwowych przez partię rządzącą bądź zwalczanie tych decyzji przez partie opozycyjne.

11. Normy społeczne i ich podział

Normy społeczne

Przez normy społeczne rozumie się tylko takie normy, które funkcjonują we względnie trwały i skuteczny sposób w zbiorowościach ludzkich, jako elementy pewnych instytucji, systemów kontroli, czy organizacji. Łączy się to zazwyczaj z przyznawaniem normom społecznym charakteru: 1) ogólnych zasad postępowania, 2) dotyczących pojęciowo określonych adresatów i typów zachowania się (normy generalne i abstrakcyjne). Działanie normy społecznej nie może wyczerpywać się w jednostkowym akcie zachowania, lecz ma odnosić się do nie dającej się z góry oznaczyć liczby osób i zachowań w określonych warunkach.
Podział norm społecznych.

Najbardziej rozpowszechniony jest podział norm społecznych na: religijne, moralne (etyczne), obyczajowe, prawne.

kryteria stosowane kompleksowo:

1. Ze względu na stosunek do ludzkiego postępowania dzieli się normy na:

a) normy, które bezpośrednio dyktują postępowanie, inaczej normy aktywne, czyli podstawowe;

b) normy, które odnoszą się do biernej obserwacji; inaczej mówiąc, są to normy pasywne, czyli pomocniczej jak posługiwać się narzędziami).

Pierwsze
2. Normy podstawowe ze względu na okoliczność, czy istnieje jakieś roszczenie, jakieś żądanie, które rodzi powinność, dzieli się na:
a) normy roszczeniowe, jeśli jest roszczenie,
b) normy bezroszczeniowe, jeżeli nie ma roszczenia.
3. Zarówno normy roszczeniowe, jak i bezroszczeniowe dzieli się zależnie od źródła, czyli autorytetu, z którego wypływają na: autonomiczne i heteronomiczne.

W normach autonomicznych zachodzi identyczność normodawcy i adresata (nakaz sumienia). Natomiast w normach heteronomicznych istnieje źródło normy zewnętrzne w stosunku do adresata.

4. Normy autonomiczne, czyli te, których źródłem jest autorytet wewnętrzny, zarówno roszczeniowe, jak i bezroszczeniowe, nazywa się normami słuszności. Słusznością jest to, co odpowiada naszemu wewnętrznemu przekonaniu. Można mówić o słuszności moralnej (gdy chodzi o normy autonomiczne bezroszczeniowe), jak również o słuszności prawnej (gdy chodzi o normy autonomiczne roszczeniowe). Słuszność prawną często nazywa się prawem naturalnym.

5. Normy roszczeniowe dzieli się w zależności od autorytetu na:
a) normy roszczeniowe autorytatywne (heteronomiczne)

b) normy roszczeniowe autonomiczne.

Normy roszczeniowe autorytatywne mogą opierać się: 1) na jakimś autorytecie podrzędnym; są to normy obyczajowe 2) bądź na jakimś autorytecie wyższego rzędu, tj. na władzy państwowej lub kościelnej; mamy wówczas do czynienia z prawem, czyli z normą prawna pozytywnego.

12. Prawo a moralność

Inne rzeczy niż w tej książce. Ja mam to bardzo chaotycznie zanotowane i z własnymi dodatkami:

1. Aksjologia - nauka badająca relacje między prawem a moralnością, czy prawo odwołuje się do norm pozaprawnych.

2. Immanuel Kant: rozróżnienie nakazów prawa i moralności. Moralność żąda spełniania dobra, prawo - wypełniania przepisów.

3. Doktryny:

1. pozytywizm prawniczy - legitymizacja prawa bez odwoływania się do moralności (tetyczne uzasadnienie prawa), prawo powstaje w wyniku narzucenia lub ustalenia zasad,

2. prawo naturalne - prawo stanowione wynika z rozumnej natury ludzkiej, jest rzeczą wtórną wobec przyrodzonych praw człowieka,

3. stanowisko pośrednie proponowane przez aksjologię prawa - racjonalny prawodawca powinien tak ustalać zasady prawa, aby realizowały określone cele i respektowały porządek wartości.

4. Uzasadnienie normy prawnej:

1. tetyczne - norma obowiązuje, ponieważ jest narzucona przez władzę lub opatra na autorytecie,

2. aksjologiczne - norma obowiązuje, ponieważ w obowiązującym systemie wartości uznawana jest za dobrą.

5. Cechy norm prawnych (uzasadnienie tetyczne, heteronomiczność, tworzenie obowiązku, , zinstytucjonalizowana sankcja, regulowanie zachowań zewnętrznych)

6. Cechy norm moralnych (uzasadnienie aksjologiczne, autonomiczność, tworzenie powinności, sankcja wewnętrzna)

7. Relacje między prawem a moralnością

1. zamienność, pokrywanie się,

2. nadrzędność prawa nad moralnością,

3. nadrzędność moralności nad prawem,

4. krzyżowanie się,

5. wykluczanie się,

6. niezależność, obojętność.

8. Wolne myśli wykładowcy:

1. Pozytywizm prawniczy zakłada, że władza państwowa stanowi prawo nie sugerując się systemem norm moralnych (Austin, Hare, Jellinek). Skrajna postać - normatywizm (H. Kelsen). Prawo nie podlega ocenie moralnej - czy jest dobre, czy złe.

2. Żądanie, aby ktoś coś robił, samo z siebie nie jest normą. Staje się nią, jeśli znajduje uzasadnienie tetyczne lub aksjologiczne.

3. Zasięg zachowań podlegających ocenie moralnej jest nieograniczony.

4. Prawo naturalne cechuje się tym, że nie formułuje dokładnie, jakie normy należy ustanowić, ale, jakich nie powinno się ustalać.

13. Charakterystyka normy prawnej

W literaturze prawniczej spotykamy się z różnymi podziałami norm prawnych.

I tak, przyjmując tezę o dwustronnym charakterze normy prawnej, należy odrzucić podział norm na zobowiązujące i uprawniające, bo skoro norma udziela uprawnienia jednemu podmiotowi, to jednocześnie drugi podmiot obarcza obowiązkiem. Natomiast można mówić o przepisach uprawniających i zobowiązujących, ze względu na jednostronny sposób ich sformułowania, j Można przyjąć często spotykany w literaturze podział norm na hipotetyczne i kategoryczne. Kategoryczną jest norma prawna wyznaczająca pewną zasadę, której spełnienie wymagane jest bezwarunkowo (w każdych warunkach), np. norma zakazująca zabójstwa. Hipotetyczną jest norma, która wyznacza zasadę postępowania, wymaganą tylko w określonych warunkach(np. możność uchylenia się dłużnika na rzecz wierzyciela pod warunkiem, że upłynął okres czasu pociągający za sobą przedawnienie wierzytelności).
Zwolennicy podziału norm na kategoryczne i hipotetyczne biorą pod uwagę okoliczność, czy dana norma posiada, czy nie posiada hipotezy.
Podstawowe znaczenie ma podział norm prawnych w oparciu o trzy podstawowe kryteria: 1) treść, 2) stopień konkretności, 3) zasięg obowiązywania.
Z punktu widzenia treści normy prawnej (jak również zawierające je przepisy prawne) dzielimy na: normy prawa materialnego, regulujące podstawowe stosunki prawne; i normy prawa formalnego, określające realizację podstawowych stosunków wyznaczonych przez normy prawa materialnego.
Z punktu widzenia konkretności przepisy prawne (jak również zawarte w nich normy) dzielimy na: konkretne, blankietowe i odsyłające.
Przepis jest konkretny wówczas, gdy dyspozycja jest sformułowana w sposób wyraźny, czyli wyraźnie określa sposób postępowania.
Przepis jest blankietowy, gdy nie formułuje dyspozycji wyraźnie, ale powierza jej ustalenie wskazanemu organowi państwowemu (np. przepisy o wykroczeniach w ruchu drogowym wyznaczenie kary za ich naruszenie powierzają odpowiednim organom państwowym).
Przepis jest odsyłający, gdy nie formułuje dyspozycji normy prawnej, ale odsyła do dyspozycji zawartej w innym przepisie.

Z punktu widzenia zasiągu obowiązywania dzieli się przepisy (jak również normy w nich zawarte) na: ogólne i zindywidualizowane. Podziału tego można dokonywać ze stanowiska podmiotowego lub przedmiotowego.
Przepis jest zindywidualizowany ze stanowiska podmiotowego, gdy adresat normy (podmiot stosunku prawnego) jest zindywidualizowany.

Ze stanowiska przedmiotowego przepis jest ogólny, jeśli odnosi się do określonej liczby sytuacji faktycznych. Natomiast jest zindywidualizowany, gdy odnosi się do konkretnego przypadku.
Przepis jest więc ogólny, gdy odnosi się do wszystkich przypadków pewnego rodzaju, jakie mogą zdarzyć się względnie do wszystkich osób, które znajdą się w określonym położeniu. Przepis zindywidualizowany odnosi się do ściśle określonego przypadku lub ściśle określonej osoby.
Ze względu na zasięg obowiązywania dzieli się przepisy prawnej jak również zawarte w nich normy, na:
1) przepisy powszechne, inaczej uniwersalne, obowiązujące na całym terytorium państwa;
2) przepisy partykularne, obowiązujące na części terytorium państwa.
Ze względu na moc stosowania dzieli się przepisy prawne oraz zawarte w nich normy na: bezwzględnie obowiązujące względnie obowiązujące.
Norma jest bezwzględnie obowiązująca (ius cogens), gdy jej dyspozycja jest zredagowana w sposób kategoryczny tzn., że adresat nie ma możliwości innego zachowania się od tego, jakie podane jest w dyspozycji.
Norma jest względnie obowiązująca,gdy przewiduje dyspozycję, która ma zastosowanie dopiero wówczas, gdy adresat normy nie dokonał innej czynności.

Z punktu widzenia stopnia ogólności przepisu prawnego (i zawartej w nim normy) dzieli się je na: ogólne i szczegółowe. Norma jest ogólna (lex generalis), gdy reguluje szeroki zakres spraw, stanowi w dyspozycji ogólną regułę postępowania. Norma jest szczegółowa (lex specialis), gdy ustanawia wyjątki od reguły ogólnej.

14. Budowa normy prawnej

Norma prawna składa się z części, które różnią się nie tylko treścią, ale także funkcją, jaką względem siebie pełnią. Na temat budowy normy prawnej istnieją różne koncepcje.

Począwszy od szkoły pozytywistycznej sięgającej XIX w., w szczególności od Bergbohm'a, przyjmuje się, że w skład normy prawnej wchodzą trzy elementy: hipoteza, dyspozycja i sankcja.
H - D - S

Hipotezą normy prawnej jest ta jej część, która określa warunki, od zaistnienia których uzależnione jest zastosowanie dyspozycji. Inaczej mówiąc, jest to opis okoliczności, w których adresatowi jest coś nakazane, zakazane czy dozwolone. Hipoteza należy do najbardziej rozbudowanej części normy prawnej. Określa warunki podmiotowe i przedmiotowe pewnych stanów, wydarzeń określających adresata norm.

Dyspozycja określa wymagany sposób zachowania się adresata, czyli samą zasadę postępowania. Jest to najważniejsza część normy prawnej, konieczna w każdej normie.

Sankcja określa pewną dolegliwość, jaką ustawodawca przewiduje w sytuacji, w której adresat nie zachował się w sposób wyznaczony w dyspozycji.

15. Rodzaje sankcji

Sankcja może przyjąć trzy postacie: sankcji represyjnej, sankcji egzekucji i sankcji nieważności.

Sankcja represyjna zwana sankcją karną stosowana jest za dokonanie czynów zabronionych. Istota jej polega na pozbawieniu podmiotu - zachowującego się w sposób sprzeczny z dyspozycją - ważnych dla niego dóbr (życia, wolności, praw obywatelskich, prawa do wykonywania zawodu). Celem tej sankcji może być nie tylko odwet za naruszenie porządku prawnego ale również poprawa przestępcy, izolacja przestępcy w celu zapobieżenia przed popełnianiem nowych przestępstw, odstraszanie potencjalnych przestępców.

Sankcja egzekucji polega na przymusowym wykonaniu przez adresata zachowania się przewidzianego w dyspozycji. Może ona polegać na zmuszeniu adresata do dokonania niedopełnionego czynu (np. wydanie rzeczy), przywrócenia do stanu poprzedniego (np. zwrot zagarniętego mienia), wymuszenia określonego zachowania się (np. zmuszenie świadka do stawienia się w sądzie).

Sankcja nieważności polega na uznaniu czynności dokonanej niezgodnie z nakazem dyspozycji za nieważną, czyli pozbawioną skutków prawnych. Nieważność ta może dotyczyć czynności od samego początku (ex tunc), bądź od orzeczenia wydanego przez kompetentny organ.

16. Stosunki prawne

Stosunek prawny jest więc kwalifikowaną postacią stosunku społecznego.
Koncepcje stosunków prawnych

1. Koncepcja monistyczna zakłada, że stosunki prawne zachodzą tylko w jednej płaszczyźnie. Koncepcja ta występuje w dwóch odmianach:
a) Koncepcja normatywistyczna, głosi, że stosunek prawny zachodzi tylko w płaszczyźnie abstrakcyjnej; że stanowi pewien model zachowania się między podmiotami, wyznaczony przez dyspozycję normy prawnej, w którym jeden podmiot jest uprawniony a drugi względem niego zobowiązany. Treść tego stosunku prawnego odpowiada zatem ściśle normie prawnej;
b) Koncepcja realistyczna, zwana też realną. Koncepcja ta głosi, że stosunki prawne zachodzą w świecie empirycznym, doświadczalnym. Nie są to stosunki abstrakcyjne, ale zawsze konkretne.
2. Koncepcja dualistyczna, Koncepcja ta stara się pogodzić zwolenników koncepcji normatywistycznej i realistycznej, zwolennicy jej głoszą, że stosunki prawne zachodzą jednocześnie w dwóch płaszczyznach. Stosunek abstrakcyjny ma charakter ogólny, wyznaczony jest przez prawodawcę w dyspozycji normy prawnej, abstrahujący od konkretnych przypadków. Stosunek prawny konkretny polega na zastosowaniu uprawnień i obowiązków - wyznaczonych ogólnie w dyspozycji normy prawnej - do konkretnych podmiotów znajdujących się w konkretnych przypadkach.
Elementy stosunków prawnych

Wychodząc z punktu widzenia dualistycznej koncepcji stosunku prawnego, należy wyróżnić w nim następujące elementy: podmiot; przedmiot; modalności, czyli uprawnienia i obowiązki; oraz fakty, czyli zdarzenia prawne.

17. Podmiot stosunku prawnego

Podmiot stosunku prawnego powszechnie nazywany jest osobą. Do zaistnienia stosunku prawnego konieczne są przynajmniej dwa podmioty, z których jeden jest podmiotem uprawnienia a drugi podmiotem obowiązku.

Osoba jako podmiot stosunku prawnego jest dwojakiego rodzaju: osoba fizyczna i osoba prawna.

1. Osoba fizyczna

Osobą fizyczną we współczesnej kulturze prawnej jest człowiek. W przeszłości w pojmowaniu osoby fizycznej były różne zapatrywania. W starożytności nie każdy człowiek mógł być podmiotem stosunku prawnego, ale tylko człowiek wolny. W średniowieczu jako podmioty stosunku prawnego byli traktowani także aniołowie i zwierzęta. Współcześnie za człowieka uważa się każdą istotę, która urodziła się z kobiety.
Z podmiotowością prawną wiąże się zdolność do uczestniczenia w obrocie prawnym. Aby osoby mogły być uczestnikami stosunków prawnych, muszą mieć odpowiednie właściwości, czyli zdolności. Są to: zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych i zdolność do działań prawnych.
Osoby prawne

Drugą kategorię podmiotów stosunków prawnych stanowią osoby prawne. Są to pewne jednostki organizacyjne, którym prawo przypisuje zdolność prawną i zdolność do określonych czynności prawnych. Powstanie ich wiąże się z potrzebą zarządzania i dysponowania majątkiem wspólnym, służącym celom niejednostkowym.

Wykształciły się dwie kategorie osób prawnych:
1) korporacje, różnego rodzaju zrzeszenia osób, związki ludzi, np. spółki handlowe, spółdzielnie służące osiąganiu określonych celów wspólnych;
2) zakłady i fundacje. Są to masy majątkowe, wyposażone we własny zarząd, powołane do realizacji zadań wspólnych, służących celom kulturalnym, filantropijnym, charytatywnym, politycznym, religijnym itp.
Osoby prawne są wyposażone w zdolność prawną i zdolność do dokonywania czynności prawnych, ale z reguły w węższym zakresie aniżeli osoby fizyczne.

W państwach demokratycznych powszechnie wyróżnia się: a) osoby prawne prawa prywatnego, b) i osoby prawne prawa publicznego, które różnią się od osób prawa prywatnego tym, iż prawo przypisuje im w pewnym zakresie zdolność do podejmowania działań władczych, w imieniu państwa.
Teorie wyjaśniające naturę osoby prawnej

1) Teorie uznające realne istnienie osób prawnych występują w kilku odmianach. Klasycznym przykładem tych teorii jest teoria organiczna, której twórcą jest Otto Gierkę. Jego zdaniem, osoba prawna jest to żywy organizm, ukształtowany na wzór organizmów biologicznych, mająca własną wolę, własne organy.
2) Do teorii negujących realne istnienie osoby prawnej należy zaliczyć:
a) Teorię fikcji głoszoną przez i francuskiego cywilistę F.C. Savignyego. Jego zdaniem, realnie istnieją tylko osoby fizyczne. Zaś osoba prawna jest tworem sztucznym, której powstanie zależy wyłącznie od swobodnego uznania organu państwowego, powołującego ją dla określonych celów.
b) Teoria majątku celowego, której twórcą jest A. Brinz. Jego zdaniem, osobą prawną jest bezpodmiotowy majątek służący określonemu celowi społecznemu. Konstrukcję te oparł wyłącznie na przykładzie fundacji.
c) Teoria interesu, którą głosił R. Ihering. Zakładał on, że podmiotem stosunku prawnego może być tylko człowiek. Wobec tego osoba prawna jest tylko personifikacją interesów ludzi, czyli osób fizycznych. Konstrukcja ta służy wyjaśnieniu tylko powstania korporacji.
d) Teoria kolektywnej własności, którą głosił Planiol. Jego zdaniem, osoba prawna jest to szczególna postać własności, której podmiotem jest kolektyw ludzi, np. gdy chodzi o państwo - wszyscy obywatele.
Tryb powstawania osób prawnych
Osoby prawne można tworzyć w różnych trybach. Należy wśród nich wyróżnić:
1) Tryb erekcyjny, który ma miejsce, gdy osoba powstaje w drodze aktu erekcji wydanego przez organ władzy ustawodawczej (tryb ustawowy), bądź dekret kompetentnego organu administracyjnego (tryb administracyjny).

2) Tryb rejestracyjny, polegający na tym, że osoba prawna powstaje z inicjatywy jej założycieli, którymi są osoby fizyczne lub osoby prawne - a zdolność prawną uzyskuje w momencie wpisu do rejestru dokonanego przez kompetentny organ państwowy (sąd, bądź organ administracyjny).

3) Tryb notyfikacyjny, zwany też meldunkowym, polegający na utworzeniu osoby prawnej przez założycieli przez złożenie w tej sprawie oświadczenia wobec notariusza, a władze państwowe zostają tylko powiadomione o jej utworzeniu. W tym trybie w Niemczech powstają stowarzyszenia prywatne.

18. Przedmiot stosunku prawnego

Przedmiot stosunku prawnego
Na temat przedmiotu stosunku prawnego w teorii prawa istnieją różne opinie. Można je zaklasyfikować do trzech koncepcji:

1. Koncepcja tradycyjna głosi, że przedmiotem stosunków prawnych są rzeczy (res), przez które należy rozumieć dobra materialne (las, pole, dom) i dobra niematerialne (np. wynalazki, prawa autorskie).

2. Koncepcja nowsza stoi na stanowisku, że przedmiotem stosunku prawnego są działania (actiones), czyli zachowania się ludzi wobec rzeczy, do których podmioty stosunków są zobowiązane lub uprawnione.

3. Koncepcja pośrednia, czyli mieszana, która głosi, że przedmiotem stosunków prawnych nie są tylko rzeczy, czyli dobra materialne i niematerialne, ale również zachowanie się ludzi względem siebie ze względu na te rzeczy. Polskie prawo cywilne hołduje koncepcji mieszanej.

Gdy chodzi o zachowanie się ludzi, to może przyjąć różne postacie, wśród których należy wyróżnić:

• działania pozytywne (facere), np. oddanie strzału do człowieka, które spowodowało jego śmierć;

• działanie negatywne (non facere), polegające na powstrzymaniu się od działania, do którego podmiot jest zobowiązany (np. niepodanie choremu lekarstwa przez pielęgniarkę, gdy z tego powodu nastąpiła śmierć pacjenta).

• znoszenie jakiegoś stanu dotkliwego (pati), np. areszt lub kary pozbawienia kogoś wolności za popełnione przestępstwo.

---