00380

Analogicznym zjawiskiem będzie wizja przysłowiowych już „szklanych domów”, Polski pokoju i sprawiedliwości, nawiedzająca ojca bohatera Przedwiośnia Żeromskiego pośród zamętu rosyjskiej wojny domowej.

Powiedzieliśmy już, że ta-utopia_oiczyzny jest także mopią^pajęczną. Trzeba wszakże podkreślić, iż \yjym^ przypadku-dokonujecie często deformaęją_istgtnych problemów społecznych lub ich_przynajmniei, częścio-we zatarcie. Przemianą ojczyzny w utopię nieuchronnie pociąga za~ sobą jej ideaIkację, która swój przedmiot czyni zwykle mało podobnym do oryginału^ Kiedy Utopista taki do kraju powraca, utopistą być przestaje, gocTząc~się]z niepodobną do ideałujzeezywistościąraP bo_tezjrozpoczyna od nowa poszukiwanie krąjuszcżę-\ iliwego - tynfrazem^gdzie indziej. Ale ostatecznie każ -\ da utopia jest utopią w stosunku do jakiejś historycz-I pie~określonej rzeczywistości, z której zanegowania r wyrasta. W przypadku utopn~ojczyzn^Taką rzeczywistością jest ^bczyzi^: do ukształtowania jej negatywnej oceny przyczynia się zarówno trzeźwe rozpoznanie wad danego ustroju społecznego, jak i społecznie nieokreślone poczucie obcości, jakiego doświadcza człowiek nie przystosowany do nowego środowiska.

_ZaJeszcze-inny-przypadek-u topił-miejsca przyjdzie nam uznać zjawisko, które możemy określićjakojitopię ojczyzny ideologicznej. Nażywaraw ten sposób poglądy_ przeciwstawiające- rzeczywistości ^zastanej óbrażyjąkichś dobrych systemów społecznych, które istnieją w innyclTkrajach. Rzeczyvvistość kraju innego staje się tu ideałem w kraju własnym. Arystokrata Platon, usposobiony wrogo do demokracji ateńskiej, wzór dobrego społeczeństwa odkrywa w Sparcie.

Wydaje się, iż sytuacja taka jest w historii myśli społecznej dość pospolita. Ludzie, zbuntowani z ta-

kich czy innych powodów przeciwko panującemu w ich kraju porządkowi, skłonni są porównywać ten porządek z porządkami w innych krajach, znajdując czasem w którymś z nich przykład porządku doskonałego. Oczywiście nie we wszystkich epokach zjawisko to występuje z jednakowym nasileniem, ponieważ jest możliwe tylko wówczas, gdy realnie zarysowują się jakieś społeczne alternatywy. Aby pojawiła się utopia oj-czyzny ideologicznej, istniećlnuszą dostatecznTe~ostre przeciwieństwa między .różnymi ustroiowymi możlf-wosciami.

W starożytnej Grecji przeciwieństwo takie istniało między Atenami i Spartą; w nowożytnej Europie -najpierw między krajami katolickimi i protestanckimi, później między republikami i monarchiami, między liberalną demokracją i faszyzmem, parlamentaryzmem i dyktaturą, kapitalizmem wolnokonkurencyj-nym i „planowanym”, nade wszystko zaś między kapitalizmem i socjalizmem.

Tego rodzaju sytuacje sprzyjają temu, by niechęć do rzeczywistości, społecznej własnego kraju, prze_r fćsźtałcała się w utopię dokładnie zlokalizowaną geo-graficzriierTm ostrzejsze zresztą i bardziej wszechstronne są w takich sytuacjach alternatywy, tym mniej miejsca pozostaje w myśli społecznej na wyspy szczęśliwe położone „gdzieś w Nowym Świecie”. Można wyrazić przypuszczenie, iż niemal kompletny zanik ^ klasycznych utopjuruejsca w czasach nowszych, mniej więcei od rewolucji francuskiej, związany jest w jakiejś mierze z rozszerzeniem się skali społecznych możliwo-... ~sci w"obfębie całkiem bliskiego świata. _

'"“Przykładem takiej ideologicznej ojczyzny będzie więc rewolucyjna Francja, w której wielu europejskich radykałów dostrzegało powszechną „ojczyznę wolno-

79