076

76 RROBLLMATYKA PHYSIS. BYTU ! KOSMOSU

a)    Tales był inicjatorem filozofii physis, gdyż jako pierwszy twierdził o istnieniu jedynej zasady, która jest przyczyną wszystkich istniejących rzeczy i powiedział, że zasadą tą jest woda^-.

b)    Twierdził, że świat jest pełen bogów-\

c)    Powiedział, że magnes posiada duszę, ponieważ ma zdolności poruszania (a więc dusza jest zasadą ruchu)^{1 2 3 4 5}.

Rozumie się, że wśród tych twierdzeń istotne jest twierdzenie pierwsze. Otóż - jak słusznie napisano - twierdzenie to jest «naj-bardziej podstawowe i można by powiedzieć, że jest (...] pierwszym filozoficznym twierdzeniem tego, co zwykło nazywać się kulturą zachodnią [...]»*.

Co jednak Tales rozumiał przez to, co Arystoteles nazywa zasadą? Jak i dlaczego utożsamił ją z wodą? Jaki dokładnie związek zachodzi między zasadą-wodą a poszczególnymi rzeczami?

2. Znaczenie terminu «zasada»

Termin «zasada» z pewnością nie pochodzi od Talesa (wydaje się, że pierwszy wprow-adził go uczeń Talesa Anaksymander), ale na pewno jest terminem, który lepiej aniżeli jakikolwiek inny wyraża myśl, iż woda jest początkiem wszystkiego, Zasada-woda nie ma już absolutnie nic wspólnego z chaosem Hezjoda ani z żadnym początkiem mitycznym. Jest - jak mówi Arystoteles - «tym. z czego wywodzą się na początku, i w co się rozpadają na końcu wszelkie byty», jest «rzeczywistością. która pozostaje taka sama, choć zmieniają się jej właściwością to znaczy rzeczywistością. «która trwa niezmienio-na»^rt, mimo że zachodzi proces powstawania wszystkiego. Jest zatem a) źródłem, czyli początkiem rzeczy, b) ujściem, czyli ostatecznym kresem rzeczy, c) trwałą podporą rzeczy' (używając późniejszego terminu można by powiedzieć: substancją). Krótko mówiąc, «zasa-dą» (principium, archć) jest to, z czego się rzeczy wywodzą, dzięki czemu są, w co się rozpadną. 'laką zasadę ci pierwsi filozofowie (a być może już nawet Tales) nazywali dosłownie physis, czyli określali słowem, które oznacza nie «naturę» we współczesnym znaczeniu tego słowa, ale właśnie rzeczywistość pierwszą, pierwotną i podstawową,; oznacza w^rięc - jak to zostało dobrze powiedziane - «to, co jest pierwotne, podstawowe i trwałe, w przed w-s ta wie ni u do czegoś, co jest wtórne, pochodne i przemijające*'.

3. Zasadą jest woda

Dlaczego jednak Tales uważał, że zasadą jest w^roda? Raz jeszcze dokładnie informuje nas o tym Arystoteles:

„Tales. twórca tego rodzaju filozofii, twierdził, że woda jest zasadą (dlatego też dowodził, że Ziemia unosi się na wodzie). Zapewne doszedł do tego wniosku na drodze obserwacji, że pożywienie jest wilgotne i źc samo ciepło powstaje z wilgoci i dzięki niej żyje (a to, z czego cos' powstaje, jest zasadą wszystkich rzeczy). Na podstawie tego oraz faktu, że nasiona wszystkich rzeczy mają wilgotną naturę, powziął myśl, że woda jest naturalnym początkiem wszystkich rzeczy- wilgotnych"⁶.

Jak widać, Tales uznał wodę za zasadę ze względu na szereg dokładnie określonych racji. Aczkolwiek poszerzone w ustnym przekazie, wszystkie one noszą na sobie wyraźny ślad logosu, to znaczy

1

albo fragmentowi przydzielony w zbiorze. Kiedy takie wskazówki nie wystarczą, podamy także tom i stronę zbioru. (Po średniku będziemy podawali nazwiska autorów polskich przekładów). Szczegółowe wskazania źródeł mają być nie tylko ułatwieniem, lecz także stałym zaproszeniem (Czytelnika do zbliżenia się do oryginałów. choćby tylko za pośrednictwem tłumaczeń, jako że wypowiedzi każdego filozofa należy słuchać, jeśli to tylko możliwe, w ich pierwotnym sformułowaniu.

2

   Arystoteles. Metafizyka. A 3,983 b 6 nn.(- Diels-Kranz, 11 A 12).

3

   Arystoteles. O duszy. A 5,411 a 8 (= Diels-Kranz. 11 A 22).

4

   Tamże, A 2,405 a 19 nn. (a Diels-Kranz, 11 A 22).

5

   A. Maddalena, fonia Testimomanze e frammenti, Fircnzc 1963. La Nuova

6

Arystoteles, Metafizyka, A 3,983 b 9 nn. (- Diels-Kranz, 11 A 12).

Bumct, Early Gr. Phitos., § VII.

Arystoteles, Metafizyka. A 3.983 b 20-27 (= Diels-Kranz. 11 A 12); K. l-eśniak.