102 103 2

Ryc. 32. Stułbia, schemat ułożenia komórek na-blonkowo-mięśńiowych i nerwowych w warstwie ektodermalnej; e — komórka nerwowa, n — komórka nabłonkowo-mięśniowa

Drugą kategorią są komórki interstycjalne (śródmiąższowe), o charakterze embrionalnym, rozrzucone pomiędzy komórkami nabłonkowo-mięśniowymi. Powstają z nich komórki rozrodcze albo inne komórki, zależnie od potrzeb organizmu, np. w przypadku uszkodzenia ciała, zranienia. Cechują je małe rozmiary i stosunkowo duże jądra. Mogą się przemieszczać ruchami amebo watymi.

Trzecim typem są komórki parzydełkowe (parzydełka, parzawki, knidy), które pochodzą z przekształconych komórek interstycjalnych. Te ostatnie, w trakcie różnicowania się w knidy, wędrują na miejsce ostatecznego położenia i różnicują się w komórki twórcze, knidoblasty, z których powstają parzydełka. W pełni wykształcone parzydełka mają skomplikowaną budowę wewnętrzną (ryc. 31C—E). Mają kształt kulisty lub owalny, od zewnątrz otoczone są podwójną kapsułą chitynową. W środku mają jamę, otoczoną cytoplazmą i nić zwiniętą spiralnie. Na górnym biegunie kapsuły występuje wyrostek czuciowy knidocyl. który zwykle wystaje nad powierzchnię naskórka. Przy podrażnieniu knidocylu parzawka reaguje wyrzuceniem nici. Zależnie od budowy i funkcji parzydełka można podzielić na: penetranty, wolwenty i glutynanty. Penetranty zawierają w jamie płyn paraliżujący (neurotoksynę) lub trujący i nić z kanałem i zadziorami u podstawy (ryc. 3ID). Nić zdolna jest do przebicia pancerza skorupiaka czy skóry kręgowca. Penetranty niektórych stułbiowców są niebezpieczną bronią nawet dla dużych zwierząt, a także dla człowieka. Pełnią nie tylko funkcje obronne, ale także pośrednio w zdobywaniu pokarmu. Wolwenty są mniejsze, kuliste (ryc. 31F), nić jest u nich długa, wystrzelona owija się dookoła zdobyczy jak lasso. Glutynanty (ryc. 31E) wyrzucają nić pokrytą lepką wydzieliną. Umożliwiają także przemieszczanie się bierne polipów, poprzez przyczepianie się do pływających przedmiotów. Parzydełka rozmieszczone są w naskórku nierównomiernie, najgęściej występują dookoła otworu gębowego i na ramionach, gdzie tworzą baterie parzydełek widoczne w postaci zgrubień.

Komórki nerwowe zlokalizowane są u podstaw komórek nabłonko-wo-mięśniowych i zorientowane są równolegle do długiej osi ciała (ryc. 32, 33). Są komórkami wielobiegunowymi, z licznymi wypustkami, ich synapsy nie wykazują polaryzacji a włókna nie są osłonięte otoczkami. Rozmieszczone są w sposób bezładny i razem z wypustkami tworzą sieć, która nieco zagęszcza się u podstawy ramion i dookoła otworu gębowego. Sieć stanowi najprymitywniejszy układ nerwowy, jaki znamy u wielokomórkowców. Nie tylko neurony nie

A

B

C

Ryc. 33. Stułbia. A — schemat ułożenia sieci komórek nerwowych w ciele polipa. B — we fragmencie ściany ciała na przekroju podłużnym, C — wygląd rozmieszczenia widoczny od strony zewnętrznej; e — cktoderma, m — mezoglca, n — endoderma, r — komórka nerwowa

wykazują polaryzacji, to jest ukierunkowanego przewodzenia, ale także i cały układ. Bodźce rozchodzą się we wszystkich kierunkach a nie są ograniczone do odpowiedniego pola; np. podrażnienie u polipa tylko jednego czułka powoduje skurcz całego ciała. Przewodzenie jest powolne.

Komórki czuciowe są pojedynczo rozmieszczone pomiędzy innymi komórkami naskórka. Są pierwotnymi komórkami zmysłowymi, to jest odbierają wrażenia i przewodzą do układu nerwowego. Zaopatrzone są w wyrostki wrażliwe, sterczące nad powierzchnią ciała (ryc. 31 A). Polipy odbierają różne wrażenia. Są wrażliwe na światło, na podniety chemiczne i mechaniczne.

Komórki gruczołowe produkują różne wydzieliny ochronne, zwłaszcza u gatunków kolonijnych (patrz dalej). Szczególnie licznie występują na stopie, gdzie produkują substancje przyczepiające polipa do podłoża. Mają wypustki kurczliwe, podobnie jak komórki nabłonkowo-mięśniowe.

Mezoglea, zlokalizowana pomiędzy ekto- i endodermą, jest stosunkowo cienka, bezpostaciowa, o sporej oporności, nie zawiera komórek. Jest produktem ektodermy.

Nabłonek wyścielający jamę chłonno-trawiącą, pochodzenia endodermal-nego, jest ogólnie podobnie zbudowany jak naskórek (ryc. 31 A), ale nie występują w nim knidy i komórki zmysłowe. Komórki interstycjalne są mniej liczne. Komórki nabłonkowo-mięśniowe są większe, bardziej zwakuolizowane, co łączy się z funkcją trawienia, w komórkach tych występują wakuole trawienne. Od strony wolnej komórki zaopatrzone są w witki, a ich wypustki

103