11367 IMG
31

76 Pojęcie tekstu

wiersza Napoleon na fragment wersu „Mir opustieł...”, jak i wszystkie inne przypadki wprowadzenia do koń* cowego tekstu konstrukcji nie dokończonych, brak rymu tam, gdzie czytelnik rymu oczekuje itp. Odniesienie nie użytego elementu, minus-chwytu, do struktury oczekiwań czytelnika, a tej z kolei do wielkości prawdopodobieństwa użycia w danej pozycji konstrukcyjnej tekstowo utrwalonego elementu czyni informację, którą niesie minus-chwyt, wielkością zarówno w pełni realną, jak i wymierną. Problem ten jest częścią problemu bardziej ogólnego — konstrukcyjnej roli znaczącego zera („zero--probleme”),¹ semantycznego znaczenia pauzy, pomiaru tej informacji, którą niesie artystyczne milczenie.

Niezmiennym jego warunkiem, jak widzieliśmy, jest to, aby na miejscu, które w tekście tego czy innego poziomu zajmuje minus-chwyt, w odpowiadającej mu strukturze kodowej znajdował się element znaczący albo pewien zbiór synonimicznych w granicach danej konstrukcji elementów znaczących. Tekst artystyczny zatem jest zawsze elementem bardziej złożonej konstrukcji zewnątrz-tekstowej i tworzy z nią opozycję binarną.

Problem komplikuje się z powodu jeszcze jednej okoliczności: struktury zewnątrztekstowe zmieniają wielkość prawdopodobieństwa tych czy innych swoich elementów w zależności od tego, czy należą one do „struktur mówiącego” — autorskich, "czy do „struktur słuchacza” — czytelniczych, ze wszelkimi wynikającymi z tego następstwami złożoności tego problemu w sztuce.

POJĘCIE TEKSTU

U podstawy pojęcia tekstu wygodne wydaje się umieszczenie następujących określeń: i. Wyrażenie. Tekst utrwalony jest w określonych znakach i w tym sensie przeciwstawiony jest strukturom zewnątrztekstowym. Dla literatury artystycznej jest to przede wszystkim wyrażanie tekstu za pomocą

znaków języka naturalnego. Wyrażanie w przeciwieństwie do niewyrażania każe nam rozpatrywać tekst jako realizację pewnego systemu, jego materialne wcielenie. W de Saussure’owskiej antynomii języka i 'mowy tekst zawsze będzie należał do dziedziny mowy. W związku z tym w tekście zawsze, wraz z elementami systemowymi, będą zawarte elementy pozasystemowe. Co prawda połączenie zasad hierarchizacji i teoriomnogościowego przecinania się struktur prowadzi do tego, że to, co jest -zewnątrzsystemowe z punktu widzenia jednej szczególnej podstruktury, może okazać się systemowe z punktu widzenia innej, a przekodowanie tekstu na język artystycznego odbioru audytorium może przenieść dowolny w zasadzie element do klasy elementów systemowych. Wszakże obecność elementów pozasystemowych — nieuniknione następstwo materializacji, jak i odczucie, że te same elementy mogą należeć do systemu na jednym poziomie i nie należeć do niego na innym — zawsze towarzyszy tekstowi.

2. Ograniczenie. Tekstowi właściwe jest ograniczenie. Pod tym względem tekst przeciwstawiony jest, z jednej strony, wszystkim nie należącym do niego zmaterializowanym znakom, zgodnie z zasadą zawierania-nieza-wierania. Z drugiej strony przeciwstawiony on jest wszystkim strukturom o nie oznaczonych wyraźnie granicach — na przykład strukturze języków naturalnych czy nieograniczoności („otwartości”) tekstów należących do mowy. Jednakże w systemie języków naturalnych są także konstrukcje o ostro wyrażonej kategorii ograniczoności — jest to słowo i, w szczególności, zdanie. Nieprzypadkowo są one szczególnie ważne w budowie tekstu artystycznego. O izomorfizmie tekstu artystycznego i słowa mówił w swoim czasie Aleksander Potebnia. Jak wykazał A. Piatigorski, tekstowi przysługuje jedno tekstowe znaczenie i w tym sensie może on być rozpatrywany jako niepodzielny sygnał. „Być powieścią”, „być dokumentem”, „być modlitwą” — oznacza realizować określoną funkcję kulturową i prze-