17951 IMG15 (11)

2.    Językowe czynności komunikacyjne. Ujawniają się zwykle na tle spójnych z nimi zachowań mimicznych i gestowych, stanowiących tzw. parajęzykowe kody mowy.

3.    Czynności socjalizacyjne i grupotwórcze. Poznając rzeczywistość i porozumiewając się z innymi członkami grupy społecznej, człowiek podlega procesowi socjalizacji — zdobywa wiedzę o tej grupie, w obrębie której pozostaje, następnie o innych grupach i o regułach zachowań w nich obowiązujących.

Znamiennym osiągnięciem dwudziestowiecznej lingwistyki było wyodrębnienie w zakresie mowy sfery zachowań wspólnych, łączących wszystkich członków danej grupy społecznej (narodu, społeczności lokalnej) i sfery zachowań indywidualnych, właściwych poszczególnym jej członkom. Zachowania indywidualne przynależne są członkom grupy jako umysłowo i biologicznie niepowtarzalnym jednostkom, bowiem każda jednostka ma swoiście ukształtowany aparat artykulacyjny i po swojemu funkcjonuje jej mózg. Natomiast zachowania wspólne na gruncie współczesnych teorii lingwistycznych bywają ujmowane rozmaicie. Dla naszych celów niezbędne wydaje się zaprezentowanie rozumienia tej sfery zachowań mownych człowieka, które powstało najpierw na gruncie strukturalizmu, potem w gramatyce generatywnej, a następnie w socjolingwistyce.

Strukturalistyczne pojęcie mowy

Na początku tego wieku, wraz z pojawieniem się i krzepnięciem strukturalizmu, utarła się tradycja, aby sferę dokonujących się w mowie zachowań wspólnych danej grupy społecznej nazywać językiem, a sferę zachowań indywidualnych — mówieniem³. Wychodzono bowiem z założenia, że język musi być dostępny wszystkim członkom grupy, jeśli chcą oni odczytywać indywidualne zachowania pojedynczych osób i budować własne zachowania zrozumiałe dla innych.

Strukturalizm postawił i ugruntował tezę, że język jest systemem znaków, w którym każdy znak zajmuje własne miejsce i wchodzi w relacje z innymi znakami. To miejsce znaku w systemie, wynikłe z relacji znaku do innych znaków, strukturaliści nazwali jego wartością.

W interpretacji twórcy strukturalizmu — F. de Saussure’a język jawi się jako zbiór wyrazów i porządkujący ten zbiór układ wartości⁴.1 to jest właśnie ta sfera zachowań, którą muszą mieć do dyspozycji wszyscy członkowie grupy społecz-

⁵ Koncepcję tę stworzył i upowszechnił F. de Saussure (1961) wyodrębniając w obrębie mowy (laneuage); język (langue) i mówienie (parole).

| Wartość wyrazu, zdaniem F. de Saussure’a, wynika z miejsca, jakie ten wyraz zajmuje w systemie wyrazów. Wartość wyrazu „biały” wynika z relacji, w jakie wyraz ten wchodzi z wyrazami; czarny, niebieski, zielony, czerwony itd.

U

nej, aby móc w miarę podobnie poznawać rzeczywistość i przekazywać jej interpretacje innym.

W przekonaniu F. de Saussure’a proces budowania zdań należy już do sfery zachowań indywidualnych. Włączył je de Saussure do mówienia^{1 2}.

Porządkowanie znaków w systemie dokonuje się, zdaniem twórcy strukturalizmu, według reguł funkcjonujących na osi paradygmatycznej i syntagmatycz-nej. Reguły osi paradygmatycznej porządkują system językowy na zasadzie podobieństwa znaków (np. podobieństwa znaczeń wyrazów, ich brzmień lub funkcji), reguły osi syntagmatycznej zaś na zasadzie styczności w czasie i przestrzeni (wyznaczają one składniowe sposoby łączenia podmiotów z orzeczeniami i określeniami w zdaniach).

Zatem znać język znaczyło dla strukturalistów mieć do dyspozycji odpowiedni zasób wyrazów i znać ich wartości, czyli umieć odtwarzać systemowe reguły łączenia się wyrazów na osi paradygmatycznej i syntagmatycznej.

Pojęcie mowy w gramatyce generatywnej

Interesujący nas problem relacji między sferą wspólnych zachowań językowych a sferą zachowań indywidualnych rysuje się nieco inaczej w powstałej w latach sześćdziesiątych XX wieku teorii gramatyki generatywnej, której twórcą był N. Chomsky . U podstaw tej teorii leży przeświadczenie, że w umysłach osób posługujących się danym językiem etnicznym znajduje się „mechanizm”, pozwalający jego użytkownikom budować zdania gramatycznie poprawne i sensowne oraz odróżniać zdania poprawne od niepoprawnych.

Mechanizm ten N. Chomsky nazywa „kompetencją językową”. Jest ona w gruncie rzeczy nieuświadomioną wiedzą gramatyczną, pozwalającą się ujmować w systemy reguł generujących zdania w danym języku³. To właśnie

13

1

   System języka w interpretacji F. de Saussure’a kończy się na wyrazach. Jest nim układ wyrazów pozostający częściowo w umysłach użytkowników języka.

2

   Polski czytelnik może się zapoznać z propozycją Chomsky’ego z książki Zagadnienia teorii składni (1982).

3

   Kompetencja językowa, wprowadzona do gramatyki generatywno-transfoimacyjnej przez Chomsky'ego (1957), jest pojęciem dla tej teorii najważniejszym. Idee zawierające się w pojęciu kompetencji były wielokrotnie rozpatrywane zarówno przez zwolenników, jak i krytyków tej teorii. Zwykle wymienia się następujące komponenty tego pojęcia:

—    Kreatywność = zdolność tworzenia nieskończonego zbioru zdań ze skończonego zbioru elementów językowych oraz umiejętność tworzenia nowych zdań spójnych z sytuacjami nowymi dla mówiącego.

—    Gramatyczność = ujawniająca się w procesie budowania zdań poprawność formalna (wynika ze znajomości syntaktycznych reguł leksykotaktycznych, mówiących o zdolności łączenia się wyrazów z sobą).

—    Akceptabilność i zdolność rodzinnego użytkownika języka do uznawania wypowiedzi za poprawną, tj. zgodną z obowiązującą normą

—    Interioryzacja = proces nieuświadamianego opanowywania ojczystego języka.