18215 Obraz3

170 XX. Problem formy rządów. Monarchia i republika

norm, stwarzających mniej lub bardziej ścisłe ramy, w których po*] ruszać się mogła władza monarsza. Monarchie absolutne są kontra stowane z monarchiami konstytucyjnymi głównie z tego powodUi że w monarchiach konstytucyjnych ową ramą ograniczającą jest najwyższy akt normatywny - ustawa zasadnicza - niekiedy nadawana przez samego monarchę (konstytucja oktrojowana, na przykład Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 roku), częściej zaś uchwalana przez przedstawicieli suwerena (parlament). Walko o zamknięcie władzy monarszej w ramy konstytucji toczyła Się w Europie od końca XVIII wieku i zakończyła dopiero (por. rosyjskie samodzierżawie) w początkach XX wieku. Nieliczne państwa mo*1 narchiczne do dzisiaj nie weszły jeszcze na drogę pełnego konstytul cjonalizmu (np. niektóre monarchie Zatoki Perskiej). Inne zaś, tak jak przedrozbiorowa Polska, były w istocie monarchiami konstytul cyjnymi ze względu na istnienie w nich rozbudowanych prawnych! ograniczeń władzy monarszej. Warto w tym miejscu przypomnieć^ że przedrozbiorowe prawa kardynalne miały dla ustroju państw® znaczenie porównywalne z ustawą zasadniczą, czyli konstytucją.

235.    Szczególnym przypadkiem monarchii konstytucyjnej (choć niekiedy nie posiadającej konstytucji w formie jednolitego aktu pisanego - por. Wielką Brytanię) jest monarchia parlamentarna. W państwie tego rodzaju władza monarchy jest ograniczona, czasami w sposób drastyczny, przez to, że znaczną część uprawnień władczych skupia w swoich rękach parlament oraz powiązane z nim organy rządowe (administracyjne). Pierwocin monarchii parlamentarnej szukać można w systemach przedstawicielstwa stanowego okresu średniowiecza i początku czasów nowożytnych. Organem takiego przedstawicielstwa były na przykład francuskie Stany Generalne, polski Sejm, składający się z Izby Poselskiej, Senatu i Króla, czy angielski Parlament we wczesnej fazie swojego istnienia. W czasach współczesnych, większość monarchii ma parlamentarną (parlamentarno-gabinetową) formę rządów i pod tym względem niczym się nie różni od parlamentarnych republik.

236.    Walka przeciw monarchicznej formie rządów, a zwłaszcza przeciw absolutyzmowi monarszemu, była w Europie jednym ■Równych wątków zmagań politycznych w ciągu całego XIX wie-)<ti. I-inia podziału na monarchistów i republikanów pokrywała się ■łnacznej mierze z linią odcinającą konserwatystów od liberałów, ludzi przywiązanych do Kościoła od antyklerykałów, zwolenników Utrzymywania arystokratyczno-szlacheckich przywilejów stanowych od rzeczników demokratycznego egalitaryzmu, sympatyków Uh trój u opartego na dominacji wielkiej własności ziemskiej od tych, którzy opowiadali się za ustrojem wolnokonkurencyjnego, przemyto I()wo-fmansowego kapitalizmu. Po stronie republikańskiej formy rządów stawali z reguły również socjaliści oraz radykalni demokraci. W pierwszej fazie tej walki chodziło o wprowadzenie konstytucyjnych i parlamentarnych ograniczeń władzy monarszej, później zaś o całkowite zniesienie monarchii.

Odgłosy tej walki dochodziły też do innych kontynentów, przede wszystkim amerykańskiego. Zarówno w Ameryce Północnej, jak i Południowej przez wiele dziesięcioleci XIX wieku toczył się spór o to, czy uzyskujące niepodległość państwa mają przybrać monarchiczną czy republikańską formę rządu. Dotyczyło to na przykład Brazylii i Meksyku. Ostatecznie zwyciężyła forma republikańska. Z wielkich państw Nowego Świata jedynie Kanada pozostała przy formie monarchicznej, a głową tego państwa jest monarcha brytyjski. Także na Bliskim Wschodzie i w Afryce, choć już w XX wieku, mieliśmy do czynienia z podobnym zjawiskiem. Początkowo monarchiami były na przykład Etiopia, Tunezja, Egipt, Libia, Irak, Iran, Turcja. Obecnie wszystkie te państwa są republikami. Zmiana formy rządów nastąpiła w toku ostrej, a niekiedy krwawej walki politycznej lub przewrotów o charakterze rewolucyjnym.

237. Wyodrębnianie monarchii i republik, a zwłaszcza przeciwstawianie ich sobie, straciło z biegiem dziesięcioleci na politycznej ostrości. W naszych zaś czasach nie ma w istocie większego znaczenia. Zycie polityczne współczesnych monarchii europejskich, a także, na przykład, monarchii japońskiej, życie ich społeczeństw i funkcjonowanie państw nie odbiega od tego, co obserwujemy w państwach będących dziś republikami. Hiszpania, Belgia, Holandia, Dania czy Szwecja, która są królestwami, nie-