20312 skanuj0004 (458)

6. Wartości przyrodnicze Polski - stan, zagrożenia i ochrona

214

rozłamem w skorupie ziemskiej, sięgającym aż do powierzchni Moho na głębokości ok. 55 km. Na uskokach strefy cokół platformy urywa się gwałtownie i opada do ok. 13 km w głąb. Strefa Gutercha dzieli dwa wielkie bloki skorupy ziemskiej: wschodni, o grubości 42—46 km, i zachodni, o grubości wahającej się od 30 do 55 km. Ruchy pionowe w tej strefie miafy miejsce w młodszym paleozoiku oraz w mezozoiku (zob. rozdz. 1).

Budowa

platformy

paleozoicznej

Wypiętrzenia

hercyńskie

Historia

pokrywy

osadowej

Platforma paleozoiczna, obejmująca zachodnią część Polski, ma znacznie bardziej skomplikowaną budowę niż platforma prekambryjska. Obejmuje strefę fałdowań kaledońskich (orogeneza kaledońska) i hercyńskich (orogeneza hercyńska, czyli waryscyjska). W fazie sandomierskiej orogenezy kaledońskiej, na przełomie kambru i ordowiku, doszło do pierwotnego sfałdowania południowej części obszaru świętokrzyskiego. Kulminacja tej orogenezy pod koniec syluru i na początku dewonu doprowadziła do wypiętrzenia Sudetów, Gór Świętokrzyskich oraz do sfałdowania i usztywnienia podłoża krystalicznego Górnego Śląska, Niecki Nidziańskiej i Pomorza Zachodniego. Utwory orogenezy kaledońskiej zalegają na głębokości 500—2000 m. Na powierzchni kaledonidy występują w niewielu miejscach i są silnie zdegradowane, ponieważ po fałdowaniach paleozoicznych cały ten obszar został przykryty grubą serią osadów permsko-mezozoicznych i kenozoicznych. Najwyraźniejsze są one w Sudetach, zwłaszcza w Górach Kaczawskich i okolicach Kłodzka. Wyznaczenie obszaru objętego działaniem ruchów kaledońskich w Górach Świętokrzyskich jest bardzo trudne, zostały one bowiem objęte późniejszymi fazami górotwórczymi, które zmieniły struktury kaledońskie.

System wypiętrzeń hercyńskich jest silnie rozbudowany i rozciąga się od zachodnich krańców Europy po Sudety i Góry Świętokrzyskie. Na obszarze Polski w czasie tej orogenezy powstały Sudety wraz z zapadliskiem górnośląskim, sfałdowaniu uległo podłoże krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski, nastąpiło także morfologiczne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich, zwłaszcza pasma Łysogór oraz wypiętrzenie Prakarpat, które weszły później w skład Centralnych Karpat Zachodnich. Dzisiaj hercynidy odsłaniają się w większości pasm Sudetów oraz w Górach Świętokrzyskich.

Wspólna dla obu platform pokrywa osadowa tworzyła się w już permie, chociaż głównie w mezozoiku i kenozoiku. Utwory permu rozpoczynają się lądowymi, czerwono zabarwionymi piaskowcami, zlepieńcami i iłowcami. W późnym permie (cachsztynie) obszar naszego kraju został zalany przez płytkie, śródlądowe morze słabo połączone z oceanem światowym, a we wczesnym triasie cała Polska była lądem, na którym gromadziły się czerwone piaskowce i iłowce pstrego piaskowca. W efekcie ponownego zalewu Polski w środkowym triasie, obejmującego ok. 3/4 jej powierzchni, osadziły się utwory wapienia muszlowego. Późny trias to okres regresji morza i powstawania w środowisku lądowym szarych i czerwonych iłowców, piaskowców oraz poziomów węgla brunatnego, a w warunkach morskich dolomitów, wapieni i gdzieniegdzie soli kamiennej. W dolnej jurze wykształciły się