20646 lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej
7

60

Z tekstu powieści można, rzecz jasna, dokładnie wywnioskować, wobec jakich alternatyw postawiony zostaje jej bohater i jakie wobec nich zajmuje stanowiska. Znaczy to, że możliwe jest określenie wynikających z Lalki w sposób stematyzowany pytań i odpowiedzi - stanowiących horyzont jej wieloznaczności. Za potwierdzenie wszakże i sprecyzowanie takich wniosków uważać można pewne wypowiedzi z zakresu etyki społecznej, które Prus sformułował po raz pierwszy w 1883 r. w broszurze Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa, a po raz drugi, w sposób dojrzalszy i rozszerzony, w książce Najogólniejsze ideały życiowe z 1903 r. Myśl przewodnia obu tych prac jest ta sama i dotyczy podstawowych ideałów czy wartości ludzkiego istnienia. W sformułowaniu z 1903 r. brzmi ona:

Doskonałość, szczęście i użyteczność są to trzy ogólniejsze klasy dążeń ludzkich, trzy ((najwyższe ideały życiowe». Tak, jak: niedoskonałość, nieszczęście i szkodliwość są najogólniejszymi klęskami świata.

W dalszych wywodach konstatuje Prus, że spośród trzech wymienionych ideałów „żaden Ideał pojedynczo wzięty nie zastąpi dwu innych”³³ i wygłasza trzy szczegółowe dyrektywy:

I. Nie ma Doskonałości bez Szczęścia, a Szczęścia bez Użyteczności. II. Nie ma prawdziwego Szczęścia bez Doskonałości i bez Użyteczności. III. Użyteczność musi opierać się na Szczęściu i Doskonałości.³⁰

Na marginesie tych cytatów niezbędne jest wyjaśnienie dwuznaczności pojęciowych, zachodzących w rozumieniu prusowskich ideałów. Pod „użytecznością” rozumie bowiem Prus zarówno przydatność działania ludzkiego w sensie społecznym, jak i czysto egoistycznym. Pod nazwą zaś „szczęście” pojmuje np. zarówno zadowolenie czysto hedonistyczne, jak i skomplikowane doznania erotyczne.

Przyjmując takie punkty wyjścia, uznać można ogół tez moralnych, jakie przy pomocy różnych metod literackich i z różnym stopniem asercji wypowiedziane są w Lalce, za akceptację lub negację bądź poszczególnych spośród trzech wartości, bądź możliwych do zbudowania ich koniunkcji. Ponieważ niemal wszystkie z tego typu tez aksjologicznych - niezależnie od tego przez jakie elementy świata przedstawionego powieści są prezentowane - formułowane są także w monologu wewnętrznym Wokulskiego, to możliwe jest przywołanie ich w postaci urywków tego monologu. Spróbujmy dokonać skrótowego przeglądu takich sformułowań. Oto negacja wyłączności ideału użyteczności:

³⁴    B. Prus Najogólniejsze Ideały życiowe, Warszawa 1905, s. 10. Na lemat „ideałów” Prusa w związku z Lalką zob. Z. Szweykowski „Latka" Bolesława Prusa, Warszawa 1935, s, 86-90.

³⁵    B. Prus Najogólniejsze Ideały życiowe, s. 63.

³⁰ Ibidem.

Gdyby na kwiecie zniknęła jedna kobieta, a w tobie pamięć o mej, czymże byś został? Zwyczajnym kapitalistą, kl6ry z nudów grywa w karty w resursie. A tymczasem Ochocki ma ideę. która będzie rwała go zawsze naprzód (1,207).

Zaprzeczenia absolutyzacji ideału szczęścia są bardziej złożone. Wchodzą tu w grę z jednej strony negacje czystego hedonizmu:

Wokulski został w Paryżu (...) bez ładnego obowiązkowego zajęcia (...) pił koniak, jadał kosztowne potrawy, grał w karty w salonie baronowej [...). Taki sposób przepędzania czasu (...) nie dawał ani kropli radości Dajcie mi jakiś cel... albo śmierć!... Mówił nieraz (Ił. 71).

Z drugiej strony, pojawiają się wielokrotnie zaprzeczenia szczęścia przynoszonego przez romantyczną erotykę: Wokulski „był zdruzgotany, jak on (tj. Don Kichot], który zmarnował życie uganiając się za ideałem kobiety” (II, 324).

Deprecjacji ulegają z kolei połączenia par wartości. Tak np. zanegowane jest, jako nieprawdopodobne, połączenie ideału doskonałości (tj. nauki) i szczęścia - wartości symbolizowanych' przez Geista i Izabelę. Czytamy:

Ukazywały się przed nim jakby dwie gwiazdy, jedna blada, ale niezmienna - to był Geist i jego nauka, druga iskrząca się jak słońce, albo nagle gasnąca, a to była ona (...). Czuł, że lada dzień coś z tego musi wybrać (II, 54).

Spośród par wartości najistotniejsza jest oczywiście koniunkcja użyteczności społecznej i miłości - synonimu szczęścia. Spotyka się ona zarówno z negacją, jak i z akceptacją protagonisty. Rozdrażniony lekceważeniem, jakiego dozna] ze strony Izabeli, nie dostrzega Wokulski szans powiązania swych miłosnych aspiracji z użytecznością społeczną:

myślał [...] o tych tysiącach, któizy dzięki jego tanim towarom mogliby poprawić nędzny byt i czuł, że ci Wszyscy ludzie i ich rodziny nic go w tej chwili nie interesują (1,84).

W chwilę później wszakże, wstrząśnięty nędzą Powiśla, dostrzega związek pomiędzy wartościami rozdzielanymi poprzednio alternatywnie. Rozmyśla:

Gdyby nie ona, czy miałbym majątek? [...]. Może właśnie dopiero przy niej nabiorą one [pieniądze] twórczych własności, może choć kilkanaście rodzin z nich skorzysta? (I. 96)

Problem koniunkcji miłości i użyteczności przyjmuje postać kwestii bardziej zgeneralizówanęj’z'punktu widzenia aksjologii, gdy miejsce fniłości zajmuje ogólnie rozumiana Idea szczęścia, a miejsce użyteczności - pójęcić osiągalności czy prawdopodobieństwa realizacji. Pytanie o możliwość powiązania idei szczęścia z ideą osiągalności jest dla protagonisty Lalki istotne. Rozwiązywane jest ono negatywnie w takich wypowiedziach, jak:

Lcdwicm zbliży), się do źródła, widzę, że nic tylko ono znikłp, ate nawet wysychają moje pragnienia (I, 84).