21018 skanuj0002 (453)

odbicie bóstwa, będący „wolną istotą, duchową, cieszącą się absolutną wartością”, niezależnie od naturalnych i społecznych procesówprzejawiać ma właściwe sobie_ cechy moralne i intelektualne, realizować systemy ■ kulturalne.

Druga, naturalistyczna koncepcja człowieka ma tę wyższość nad pierwszą, że nie szuka metafizycznych argumentów dla wyjaśnienia właściwości ludzkich. Według niej, w dziedzinie biologicznego wyposażenia człowieka tkwi wyjaśnienie wszystkich manifestowanych przez niego w ciągu jego życia cech i całej jego społecznej i kulturalnej działalności. Koncepcja ta powstała w pewnym związku z odkryciami i teoriami nauk przyrodniczych, oparła się jednak na przedwczesnych wnioskach, które mniej miały wspólnego z rzetelnymi badaniami naukowymi, aniżeli z naiwnymi poglądami i przesądami tzw. zdrowego rozsądku. Mówi się nieraz w języku potocznym o kimś, że jest ,,z natury” szlachetny lub — przeciwnie — „z natury” podły albo znów, że ktoś ma „złodziejską naturę” lub że jest „urodzonym wodzem”. Z tymi potocznymi pojęciami o człowieku blisko spokrewnione były teorie głoszące,; że społeczna i kulturalna osobowóść człowieka wychodzi całkowicie gotowa z warsztatu natury, że samo wyposażenie, biologiczne czyni ludzi przestępcami lub geniuszami i decyduje o właściwościach kultury, tworzonej przez grupy narodowe czy rasowe.

Zastanawiając się nad wartością naturalistycznej koncepcji człowieka, trzeba wziąć pod uwagę fakt, że człowiek, ów konkretny człowiek, czynny w procesach kulturalnych i społecznych, twórca techniki i sztuki, organizator państw i kodyfikator praw lub przestępca i buntownik, nie jest i nie był nigdzie wytworem izolowanych, naturalnych wpływów. Żył on i wychowywał się zawsze w jakimś społeczeństwie, kształtował się pod wpływem jakiejś kultury, od dzieciństwa miał przed oczyma gotowe wzory czynności technicznych i gotowy układ stosunków społecznych. Osiemnastowieczni marzyciele, głoszący wyższość idealnego „stanu natury” nad „zepsutymi” formami cywilizacji, wskazywali chętnie na człowieka dzikiego jako na „prawdziwego człowieka natury”. Badania. etnologiczne wykazywały jednak, że ów legendarny „dziki” był czystym produktem fantazji. Rzeczywisty człowiek pierwotny żył w święcie społecznym i kulturalnym, którego organizacja mniej wprawdzie złożona niż naszego społeczeństwa, była jednak dość skomplikowana, aby , wprawić w zdumienie teoretyków znających ludy dzikie — jak J. J. Rousseau — tylko z obserwacji, czynionych, w okolicach lasku Montmorency.

Człowiek historyczny, jedyny dostępny obiekt badań empirycznych, jest tworem złożonym; stanowi on rezultat oddziaływania społecznego doświadczenia na wrodzone dane wyposażenia dziedzicznego. Doświadczenie społeczne jest nierozłącznym elementem tego zespołu właściwości,: który określamy mianem człowieczeństwa.

Współczesne, socjologiczne pojęcie człowieka przeciwstawia się zarówno koncepcji teologicznej, jak i naturalistycznej. Humanistyczną koncepcję człowieka jeszcze w połowie XIX wieku sformułował K. Marks we wczesnych pismach filozoficznych,! Zgodnie z tym ujęciem, człow iek odróżnia się od zwierząt świadomością i pracą, przy czym oba te warunki człowieczeństwa realizują się jedynie w środowisku społecznym.

Mowa, która jest praktycznie tożsama ze świadomością, powstaje z potrzeby i konieczności komunikowania się z innymi ludźmi. Praca, podobnie jak świadomość, z którą jest zresztą nierozłącznie związana, stanowi wytwór społeczny ¹. Krytykując interpretację zjawisk religijnych podaną przez Feuerbacha, Marks stwierdza, że nie można wyprowadzać poglądów i przekonań z psychiki naturalnych jednostek ludzkich, odosobnionych w abstrakcji,, nie można właściwości występujących w zbiorowym życiu ludzi wyjaśniać jako rezultatu łączącej ich naturalnej więzi. „Kulturalne właściwości człowieka' stanowią wytwór społeczny, a sama jednostka zależy od formy społeczeństwa, w jakim żyje. „Istota ludzka nie jest żadną abstrakcją tkwiącą w jednostce. Jest ona w swej rzeczywistości całokształtem stosunków społecznych” ².

Współczesna socjologia i psychologia społeczna, wyzwolona spod wpływów naturalistycznych, oddziałujących silnie na nauki społeczne w drugiej połowie XIX wieku, dąży do wyjaśnienia zachowania się człowieka przede wszystkim przez analizę stosunków społecznych, formujących jego osobowość i określających warunki jej rozwoju. Nie oznacza to jednak zaprzeczenia roli czynników biologicznych w kształtowaniu osobowości, oddziałujących zarówno w postaci ogólnych danych gatunkowych, jak i specyficznych, dziedzicznych cech określonych przez wyposażenie genetyczne.

Nawet najkorzystniejsze ludzkie środowisko wychowawcze nie przekształci w człowieka istoty innego gatunku. Pouczające doświadczenia przeprowadzane z młodymi małpkami wychowywanymi wspólnie z dziećmi ludzkimi wskazywały wyraźną granicę, której nie może przekroczyć zwierzę nawet najbliższe człowiekowi w łańcuchu ewolucji form organicznych. Szympans Gua, wychowywany od ósmego miesiąca życia wraz ze starszymi o trzy miesiące chłopcem, dorównywał mu w rozwiązywaniu wielu niewerbalnych testów, a nawet — w początkowym okresie — w rozumieniu słów. Jednak od momentu, kiedy dziecko zaczęło się

739

1

   K. Marks, F. Engels' Ideologia niemiecka. Dzieła. Tom III, Warszawa 1961, str, .32. Porównaj także: M. Fritzhand Człowiek, humanizm, moralność. Warszawa 1961, rozdz. III Istota człowieka w ujęciu Marksa.

2

   K. Marks, F. Engels,'tamże, Tezy o Feuerbachu.