308

8. ZAPIS TOLERANCJI I PASOWAŃ

Zewnętrzna postać wytworu (część, urządzenie itp.) jest zawsze tylko pewnym przybliżeniem pomysłu konstruktora. Wynika to stąd, że nie istnieje możliwość wytworzenia nawet pojedynczego przedmiotu, którego struktura zewnętrzna, wyznaczona przez postać konstrukcyjną i układ wymiarów, ściśle pokrywałaby się z elementarnymi formami geometrycznymi (takimi jak kule, stożki, walce, prostopadłościany itp.) użytymi do opisu geometrycznych cech konstrukcyjnych. Przyczyny występujących rozbieżności kryją się w samym procesie wytwórczym, który ze swej natury jest procesem stochastycznym. Z absolutną pewnością można twierdzić, że żaden z wymiarów podanych na rysunku nie będzie równy tej wielkości w wytworze, a gdyby nawet tak było, to nie uda się tego stwierdzić za pomocą przyrządów pomiarowych, bo te z kolei są też tylko wytworami (przybliżeniami).

Stan ten pociąga za sobą konieczność sformułowania warunków poprawności wyrobu. Wymaga tego zamienność części, czyli takie wykonanie, aby jedną i tę samą część można było zastosować w dowolnym egzemplarzu wytworu danej konstrukcji.

W pierwszym przybliżeniu można założyć, że wytwór będzie poprawny, jeżeli jego struktura zewnętrzna nie przekroczy pewnych granic. A zatem wszystkie wymiary podane na rysunku muszą zawierać się w określonych granicach. Obszar wyznaczony przez wymiary graniczne nazywa się polem tolerancji, a wartość liczbowa różnicy wymiarów granicznych - tolerancją.

Jeżeli na rysunku będzie podany obok zapisu postaci konstrukcyjnej wymiar, to zawsze trzeba się liczyć z tym, że wytwór będzie miał wymiar (liniowy) znajdujący się w jednym z pięciu możliwych położeń pól tolerancji względem wymiaru nominalnego (rys. 8.1). Element może być tak wykonany, że jego struktura zewnętrzna nigdy nie przekroczy granicy wyznaczonej przez wymiar nominalny (pola a-g i pola N-ZC - rys. 8.1), będzie do niego jednostronnie styczna (pola h, H lub k i K), znajdzie się w polu obejmującym wymiar nominalny (pole j lub J) albo przekroczy granicę wyznaczoną przez ten wymiar (pola n-zc i pola A-G). Jednak tylko jeden z opisanych przypadków daje poprawny wytwór, a położenie pola tolerancji jest jedną z miar pozwalających to ocenić.

Drugim czynnikiem decydującym o poprawności wytworu jest szerokość pola tolerancji. Im jest ono szersze, tym łatwiej uzyskać żądany wymiar, ale trudniej zapewnić wymagany luz lub ucisk między współdziałającymi częściami.

Obie cechy wymiaru tolerowanego, to jest położenie pola tolerancji i jego szerokość, są znormalizowane i tworzą usystematyzowany zbiór odchyłek granicznych, nazywanych układem tolerancji. Stosowany w Polskich