29350 KracauerCaligari3

62 Okres powojenny

obecnie zjawiskiem psychologicznym. W ten sposób film Wienego zakłada, że podczas ucieczki w głąb !własnej duszy, Niemcy zmuszeni byli do zrewidowania swej tradycyjnej wiary we władzę. Nie wyłączając socjaldemokratycznych mas robotniczych Niemcy powstrzymywali się od rewolucyjnej akcji; jednak w głębi zbiorowej duszy niemieckiej narastała psychologiczna rewolucja. Film jest odbiciem podwójnego życia Niemców łącząc rzeczywistość, w której triumfuje autorytet Caligariego, z halucynacją, w której ten sam autorytet doznaje porażkriNie mogło być lepszej konfiguracji symboli dla oddania buntu przeciwko dyktatorskim tendencjom, które niewątpliwie powstały pod przykrywką zwalczania tego buntu.

f Janowitz zaproponował, aby dekoracje do Caligariego były wykonane przez malarza i grafika Alfreda Kubina. Jako prekursor surrealizmu Kubin pokazał na tle niegroźnej scenerii dziwaczne upiory i wyłaniające się z podświadomości wizje tortur. Wiene przyjął koncepcje obrazów ^rna płótnie, ale od Kubina wolał trzech ekspresjonistycznych malarzy: Hermana Wanna, Waltera Róhringa i Waltera Reimanna powiązanych z berlińską grupą „Sturm”, która poprzez magazyn ,,Sturm” wydawany przez Heńwartha Waldena propagowała ekspresjonizm w każdej dziedzinie sztuki. ⁷) jChociaż ekspresjonizm zarówno w literaturze, jak i (w sztuce powstał na 'kilka lat przed wojną, pozyskał on publiczność dopiero po roku 1918. Pod tym względem sytuacja w Niemczech przypominała, sytuację w Związku Radzieckim, w krótkim okresie komunizmu wojennego, gdy różne abstrakcj^jne kieruniki sztuki mogły się swobodnie rozwijać. ^p)

W oczach rewolucyjnego społeczeństwa ekspresjonizm łączył w sobie negację burżuazyjnych tradycji z wiarą w zdolność człowieka w zakresie swobodnego kształtowania natury i społeczeństwa. Właśnie dzięki tym zaletom ekspresjonizm mógł rzucić urok na wielu Niemców zgnębionych bankructwem ich „świata”. ⁿ)

i‘. „Film musi być rysunkiem zbudzonym do życia”, taka była teza Hermana Warma w okresie, gdy wspólnie ze swymi dwoma kolegami budował świat Caligariego. ³⁰) Zgodnie z jego ideologią obrazy i draperie, stanowiące dekoracje do. Caligariego, obfitowały w potoyginane, ostro zakończone kształty przypominające wzory gotyckie. Będąc wytworem stylu, który w owych czasach stał się manierą, dekoracje te miały wyobrażać domy, ściany, krajobrazy.

Nie licząc pewnych odchyleń lub koncesji (niektóre dekoracje były w sposób zbyt jaskrawy sprzeczne z plastyczną konwencją — niektóre zaś nie zachowywały tej konwencji w ogóle) i sceneria ta była doskonałym

rvVłi.alrfAwr Nir omnnirtn olno .of/olrf-*r ^r7. n lrr\<an\7-—

Hollstenwall wyglądał jak wizja nieistniejącego miasta, które malarz Lyonel Feininger wyczarował poprzez swe kanciaste „krystaliczne” formy. ³¹) ]

^f Konwencjonalny charakter przestrzeni został złagodzony układem ornamentów dzięki zastosowaniu malowanych cieni, dysharmonizujących z efektami świetlnymi oraz dodaniu zygzakowatych rysunków świadomie sprzecznych z wszelkimi zasadami perspektywy. Przestrzeń ta to przekształcała się w płaską powierzchnię, to znów zwiększała swe wymiary stając się według słów pewnego pisarza „stereoskopowym wszechświatem”. ^l2) 1

~ Zasadniczym elementem dekoracji było liternictwo ze względu na fego bliski związek z rysunkiem. W jednej ze scen szaleńcze pragnienie psychiatry naśladowania Caligariego materializuje się w postaci liter układających się nerlwowo w słowa: „Muszę stać się Caligarim” — słowa, które majaczą przed jego oczyma wszędzie: — na drodze, w chmurach, na wierzchołkach drzew. Niezwykle trudną rzeczą było wkomponowanie ludzi i ich ruchów w fakturę tej scenerii. Tylko dwaj aktorzy z całej obsady robili wrażenie, jakby zrodziła ich wyobraźnia malarza. f Werner Krauss w roli Caligariego wyglądał jak upiorny czarnoksiężnik snujący linie i cienie, wśród których się poruszał. A Conrad Veidt jako Cezar skradający się wzdłuż ściany sprawiał wrażenie, jakby się z niej wyłaniał. Dzięki postaci starego karła i antycznym kostiumom statystów odrealniony uliczny tłum w lunaparku wziął udział w dziwacznym życiu abstrakcyjnych form.

Gdyby „Dęcia” zdecydowała się pozostawić oryginalny scenariusz Mayera i Janowitza bez zmian, „rysunki zbudzone do życia” doskonale by to wyraziły. Jako abstrakcje ekspresjonistyczne ożywione były one tym samym rewolucyjnym duchem, który zmusił dwóch autorów do wystąpienia przeciwko autorytetowi władzy, uznawanej przez całe Niemcy, oskarżając ją o nieludzkie postępowanie. Tymczasem wersja Wienego zdezawuowała rewolucyjny sens ekspresjonistycznej formy łub co najmniej umieściła go, tak samo zresztą jak i oryginalny scenariusz, w nawiasach. [W filmie Caligari ekspresjonizm nie jest niczym innym jak właściwym przetłumaczeniem fantazji szaleńca na język filmowy. W ten oto sposób wielu współczesnych krytyków niemieckich rozumiało i oceniało dekoracje i gesty.; Jeden z nich stwierdził z ignoracją zarozumialca: „Pomysł odtworzenia myśli chorego umysłu... przy pomocy ekspresjoni-stycznych obrazów jest nie tylko dobrze pomyślany, lecz również dobrze zrealizowany. Tego rodzaju styl ma tutaj pełną rację bytu i jest wynikiem twardej logiki”. ¹³)