35618 P1170456

1^

192    Zbigniew Bukowski    - !

Wspomniane zmiany osadnicze, które obserwujemy równolegle i na sąsiadujących obszarach kultury łużyckiej, były zarazem czynnikiem doprowadzającym do poważniejszych przeobrażeń gospodarczo-społe-cznych, W miejsce istniejącej w okresie halsztackim koncentracji osadniczej, we wczesnych fazach okresu lateńskiego nastąpiła wyraźna dekoncentracja, a więc powrót do form, które tu panowały na dużej | części obszaru kultury łużyckiej w IV V EB (Z. Bukowski 1987, s. 115 n.).

Na terfenie Pomorza Zachodniego obserwujemy od LtA dodatkowy czynnik, powodujący stopniowy zanik osadnictwa kultury łużyckiej; było nim rozpoczęcie nasuwania się od zachodu ku ujściu Odry osadnictwa kultury jastorfskiej. Sprawą dyskusyjną jest jednak to, czy wspomniana infiltracja obcego osadnictwa obejmowała wyludnione regiony zachodniopomorskie lub regiony o bardzo już słabym osadnictwie .^łużyckim”, na co zdają się wskazywać obserwacje, dotyczące grupy górzyckiej (niemal zupełny zanik skupiska w rejonie Szczecina w ID fazie istnienia tej grupy, zob. S. Griesa 1982, s. 280, mapa 4), czy tez spowodowała ona całkowite wyludnienie z dotychczasowych mieszkańców. W skali dużej części Pomorza Zachodniego za pierwszą z możliwości wypowiedział się też J. Ostoja-Zagórski (1982, s. 104 n.) w swych studiach nad osadnictwem kultury łużyckiej na tym terenie w okresie halsztackim.

Miejsce i rota Noteci w kontaktach Pomorza w młodszej epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza. Zgodna jest w zasadzie opinia badaczy co do charakteru doliny Noteci jako wyraźnej bariery między ziemią lubuską. Wielkopolską i Kujawami a Pomprzem. Dwa fakty zdają się to spostrzeżenie potwierdzać: 1 cała strefa Puszczy Noteckiej w widłach Warty i Noteci pozbawiona jest wyraźniejszych śladów osadnictwa kultury łużyckiej; 2 — południowa strefa Pomorza, rozciągająca się na południe od moreny czołowej, a także obszar Krąjny, położony na północ od doliny Noteci, wykazują w ciągu Ill-V EB słabe tylko ślady osadnictwa kultury łużyckiej, nie zezwalając na wyróżnienie w tej strefie wyraźniejszych skupisk osadniczych. Myślę, iż ten ostatni fakt był powodem, że opracowanie J. Ostoja-Zagórskiego (1982, mapy 1    3) objęło w południo

wej części Pomorza tylko strefę między Drawą a Brdą i to dopiero w zasadzie od HaD, tj. od momentu pojawienia się wyraźniejszych-form osadnictwa kultury wschodniopomorskiej w fazie jej rozszerzania się ku południowi, choć już nieco wcześniej, tj. w HaC obserwujemy rozszerza nie się aż do kolana Noteci osadnictwa schyłkowej fazy grupy kaszubskiej (zob. Prahistoria 1979, s. 118/117, ryc. 55).

p

Szlaki handlowe z Południa na Pomarte__193

W świetle sytuacji osadniczej oraz dostępnych materiałów kultury łużyckiej dla całego południowego pogranicza Pomorza, w pasie od ujścia Warty do Odry na zachodzie aż do ujścia Brdy do Wisły na wschodzie, wydzielić można kilka zaznaczających się stref kontaktowych, jakimi są miejsca łatwiejsze do przejścia przez dolną Wartę i Noteć M linii północ-południe; nie egzystują one jednak współcześnie. Są to;

1    rejon ujścia Warty do Odry, przy czym dotyczy to zarówno wschodniego, jak i zachodniego brzegu tej ostatniej rzeki w rejonie Kostrzynie Lebus;

2    okolice Gorzowa Wielkopolskiego w rejonie dogodnego przejścia przez Wartę;

3    okolice Czarnkowa Ujścia Piły, stanowiące kolejne dogodne przejście przez Noteć;

4    okolice Nakła w wyraźnym przewężeniu tu szerokiej, zabagriio-nej doliny Noteci, z sąsiadującymi w okresie halsztackim od południa licznymi osiedlami obronnymi, jak np. Smuszewo, Sobiejuchy, Izdebno, Biskupin oraz Jankowo;

5— dorzecze dolnej Brdy i skręcającej kolanowato Noteci, z którym sąsiaduje część (wschodnia) wspomnianych wyżej osiedli, a także skupisko osadnictwa „łużyckiego" w północnej części Kujaw.

Najmniej kwestionowany wydaje się pierwszy z regionów, wykazujący zwłaszcza wzdłuż zachodniego brzegu Odry w okolicach Bad Freien-walde Frankfurtu obecność silnego osadnictwa kultury łużyckiej wmłodszych fazach epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza (zob. np. J. i Herrmann 1969, s. 72/73, ryc. 11; F. Horst 1978, s. 151, ryc. 6), a wystąpienie w rejonie Frankfurtu wyraźnego skupiska z osiedlami obron-j nymi dało J. Herrmannowi podstawy do wyznaczania szlaku halsztac-| kiego z zachodu, przechodzącego przez Odrę w głąb ziemi lubuskiej.

| Również i S. Griesa (1982, mapy 1 9), przedstawiając rozwój grupy ! górzyckiej potwierdził te przypuszczenia, wskazując zarazem na obecność silnego osadnictwa „łużyckiego", zwłaszcza w I fazie istnienia tej i grupy (V EB/HaC), również w południowej części Pojezierza Myślibors-¹ kiego, gdzie w okresie halsztackim wystąpią podobne osiedla obronne. Wskazał on także na wyraźnie rysujący się mikroregion tego osadnictwa w rejonie Gorzowa Wielkopolskiego, poświadczony przez wystąpienie i. zarówno cmentarzysk i osad otwartych, jak i skarbów, w okresie , halsztackim zaś przedmiotów żelaznych w grobach. Wreszcie na i południe od Gorzowa, w rejonie ujścia Noteci do Warty, wystąpiły nąjdalej na północ wysunięte znaleziska ceramiki malowanej typu śląskiego, zapewne z grupy białowickiej (zob. M. Gedl 1973, s. 88/89, ryc. 18; D.-W. Buck 1979, s. 128, ryc. 98) oraz niektóre charakterystyczne właśnie dla tej grupy formy ceramiczne (D.-W. Buck 1979, s. 126, ryc. 96