36483 skanuj0037 (113)

fcpoka piśmienna - doba staropolska

70 staropolskiej przypada też życic i twórczość pierwszego znanego nam z imienia poety polskiego piszącego w języku ojczystym -bernardyna bł. Władysława z Gielniowa pod Opocznem (około 1440-1505), autora licznych pieśni religijnych, z których wiele zdobyło sobie dużą popularność: Jezusa Judasz przedał (inaczej Żoltarz Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu), Już się anieli wiesielą. Augustus kiedy królował itd.

Zachowały się do naszych czasów stosunkowo liczne odpisy modlitw codziennych: Ojcze nasz. Zdrowaś Maryja. Wierzę, a także dekalogu. Były to zapewne pierwsze teksty przełożone na język polski, jednak zachowane odpisy nie sięgają w przeszłość poza początek wieku XV. Szczególną popularnością cieszyły się wierszowane wersje dekalogu (do połowy XVI wieku znamy setkę odpisów!). Również z początku XV wieku pochodzi najstarszy odpis Spowiedzi powszechnej, późniejszy jest zachowany kanon mszalny, jak i większość ocalałych modlitewników (jak Godzinki Wacława czy Modlitewnik Nawojki).

Oprócz omówionych przekładów Psałterza i Biblii zachowały się jeszcze niewielkie na ogół fragmenty, często pojedyncze karty, innych przekładów poszczególnych ksiąg Pisma Świętego lub ich zespołów (ewangelie). Najstarsze z nich pochodzą z początku XV wieku. Końca wieku XIV sięgają najstarsze urywki żywotów świętych. Zabytków średniowiecznego kaznodziejstwa nie wyczerpują Kazania świętokrzyskie i gnieźnieńskie — oprócz nich trzeba wspomnieć o Kazaniu na dzień Wszech Świętych (połowa XV wieku), Kazaniach augustiańskich (przełom XV i XVI wieku) czy bardzo oryginalnych Kazaniach o Maryi Pannie czystej ks. Jana z Szamotuł (początek XVI wieku). Legendę o świętym Aleksym poprzedza chronologicznie mniej znana Legenda o świętej Dorocie z początku XV wieku, a prócz tych dwóch zachowała się jeszcze Legenda o świętym Stanisławie i inne. Poezję religijno-dydaktyczną oprócz Rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią reprezentuje Skarga umierającego (druga połowa XV wieku). Pieśń Sandomierzanina (koniec XV wieku) i inne wiersze. Spośród apokryfów omówiliśmy tylko Rozmyślanie przemyskie. Tymczasem w dorobku naszego średniowiecznego piśmiennictwa znajdujemy ponadto w tym zakresie równie interesujące, choć drobne utwory, jak List Lentulusa do senatu rzymskiego z opisem postaci Chrystusa (połowa XV wieku)

czy Wyrok Piłata (przełom XV i XVI wieku) oraz znacznie 7 obszerniejsze, w rodzaju Sprany chędogiej o męce Pana Chrystusowej, Ewangelii Nikodema czy 7łistoryi Trzech Króli, z drugiej połowy XV wieku, choć zachowanych w późnym odpisie. Na uwagę historyka polszczyzny zasługują też zachowane fragmenty prozy refleksyjnej i moralistycznej (najstarsze z końca XIV wieku), zwłaszcza ocalałe resztki Objawienia świętej Brygidy (połowa XV wieku). Ciekawymi, choć stosunkowo późnymi zabytkami średniowiecznej prozy są również reguły i statuty zakonne.

Co szczególnie uderza w polskim piśmiennictwie XV i początków XVI wieku, to względnie duża liczba zabytków (wprawdzie głównie drobnych) o charakterze świeckim. Omówiliśmy już przekłady statutów prawnych. Oprócz najstarszego Kodeksu Święto-słowowego zachowały się one i w późniejszych przekładach czy odpisach: Kodeksie Dzialyńskich (ok. roku 1466), Kodeksie Dzikowskim (początek XVI wieku) itd. Interesującym zabytkiem, pod pewnymi względami zbliżonym do rot przysiąg sądowych, są Izw-. ortyle magdeburskie, czyli przekłady orzeczeń i wyjaśnień prawnych sądu ławniczego w Magdeburgu, który odgrywał rolę wyższej instancji dla sądów miejskich miast lokowanych na prawic magdeburskim. Najstarszy zbiór ortyli sięga połowy XV wieku. Poza tym / zakresu tekstów prawnych zachowały się tak interesujące (nie tylko dla historyka języka) zabytki, jak piętnastowieczny akt pełnomocnictwu w sprawach majątkowych czy formuły przysięgi wójta, ławników, rajców i rzemieślników.

Osobną grupę zabytków stanowią różnego rodzaju słowniczki. Najstarszy z nich, łacińsko-polski Wokabularz trydencki z 1424 roku, zawiera około 500 haseł. Nieco późniejsze są zachowane spisy nazw miesięcy czy nazw- stopni pokrewieństwa. W lej grupie na szczególną uwagę zasługują tzw. mamotrepty, czyli słowniczki do Biblii objaśniające trudniejsze wyrazy., według kolejności ksiąg. Zachowały się dwa takie mamotrepty z drugiej połowy XV wieku. Wyjątkową pozycję zajmuje dzieło ks. Jana Stańki — wielki słownik przyrodniczo-lekarski, liczący około 20 000 terminów łacińskich, opatrzonych 2000 odpowiedników' polskich i 800 odpowiednikami niemieckimi.

Oryginalne listy polskie, prywatne czy .urzędowe, znane są dopiero z pierwszej połowy XVI wieku. Z wieku XV natomiast