Filozofia przyrody jako nauka filozoficzna
dowo prace fizyka S.W. Hawkinga43 i astrofizyka H. Reeyesa44. W tego typu publikacjach autorzy dokonują uogólnień oraz ekstrapolacji wyników nauk przyrodniczych, tworząc często urzekające wizje rzeczywistości. Jednakże w wielu przypadkach mamy do czynienia z powierzchownymi analizami i uzyskiwaniem wniosków opartych na zbyt wątłych przesłankach.
Z innym typem refleksji nad wynikami nauk przyrodniczych mamy do czynienia w filozofii w nauce, która stanowi program uprawiania filozofii w pewnym zakresie wkraczający w problematykę charakterystyczną dla tradycyjnej filozofii przyrody1. Możliwość uprawiania filozofii w nauce opiera się na przekonaniu, iż „tak zwane nauki szczegółowe są przesiąknięte treściami filozoficznymi”2. Poszukiwanie tego rodzaju problemów stanowi główne zadanie filozofa. Można wyróżnić przynajmniej cztery grupy zagadnień typowych dla badań w zakresie filozofii w nauce. Pierwsza dotyczy badania wpływu idei filozoficznych na powstawanie i rozwój teorii naukowych. Druga grupa problemów jest związana z poszukiwaniem filozoficznych zagadnień uwikłanych w teorie przyrodnicze. W szczególności przykładami takich zagadnień są kwestie dotyczące czasu i przestrzeni. Badanie założeń leżących u podstaw uprawiania nauk empirycznych tworzy trzecią grupę podejmowanych tematów. Najczęściej wymienianymi założeniami są: matematyczność, idealizowalność, elcmentamość i jedność przyrody3. Czwarty nurt badań z zakresu filozofii w nauce stanowi poszukiwanie ontologii, które „zakłada matematyczny formalizm danej teorii fizycznej”48. Przez ontologię M. Heller rozumie „minimalny zbiór założeń, jaki należy przypisać (fikcyjnemu) światu całkowicie opisywanemu przez tę matematyczną strukturę (lub teorię)”49. Problemy zawarte w drugiej i trzeciej grupach tematycznych są jednocześnie, według M. Hellera, istotnymi zagadnieniami dla filozofa przyrody. Wśród nich pierwszoplanowymi kwestiami są pytanie o racjonalność świata oraz spór o substancjalizm. Z tym pierwszym problemem łączy się ściśle pytanie o matematyczność świata. Innymi ważnymi kwestiami podejmowanymi przez filozofię przyrody są zagadnienia związane z przestrzenią i czasem, determinizmem i indeterminizmem, przyczynowością, naturą życia i ewolucji50.
Autorzy skupieni wokół Ośrodka Badań Interdyscyplinarnych podejmują w swoich pracach szereg wymienionych zagadnień, w szczególności zajmują się kwestią matematyczności przyrody51. Jest to jeden z głównych problemów rozpatrywanych przez M. Hellera,
Zagadnienia chara kleń-styczne dla filozofii przyrody, zbieżne z wymienionymi powyżej, wymienia Z. Hajduk. Dzieli on problematykę filozofii przyrody na: zagadnienia generowane przez nauki przyrodnicze (problem psychofizyczny, onlologiczny slalus przestrzeni i czasu), zagadnienia, które biorą się z wprowadzania idei filozoficznych do nauk przyrodniczych w postaci założeń, identyfikowanie wspólnych elementów strukturalnych teorii współczesnych oraz ich metafizycznych poprzedniczek (Z. Hajduk, „Współczesna postać sporów o koncepcję filozofii przyrody”, Studia Philosophiae Chrisfianae 30(1994)2, s. 115-116).
48 M. Heller, „Filozofia fizyki przed nowym millenium”, Filozofia Nauki IV(1996)2.s. 12.
49 M. Heller, „Granice przestrzeni i czasu” w: „Granice nauki”, pod red. M. Hellera, J. Mączki, J. Urbańca, Kraków-Tarnów 1997, s. 62.
50 M. Heller, „Czy istnieje autentyczna filozofia przyrody?” Studia Philosophiae Christianae 23(1987)1, s. 11-2.0; tenże, „Filozofia świata”, Kraków 1992, ss. 174-186.
51 Zob. sprawozdania z sympozjum na temat „Dlaczego przyroda jest matematyczna?” zawarte w książce: „Matematyczność przyrody”, pod red. M. Hellera, J. Życińskiego, A. Michalika, Kraków 1990.
47
S.W. Hawking, „Krótka historia czasu. Od wielkiego wybuchu do czarnych dziur”, Warszawa 1993.
14 il. Reeves, „Godzina upojenia. Czy Wszechświat ma sens?” Warszawa 1992.
45 W Polsce ten sposób filozofowania jest praktycznie rozwijany w Krakowskim Ośrodku Badań Interdyscyplinarnych. Owocem działalności tego Ośrodka jest rn.in. seria wydawnicza „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” ukazująca się od 1979 r. w M. Heller, „Jak możliwa jest filozofia w nauce?". Studia Philosophiae Christianae 22(1986)1, s. 7.
Tamże, s. 9-18. Zob. także: M Heller, J. Życiński, „Epistelitologiczne aspekty związków filozofii z nauką”, w: „Filozofować w kontekście nauki”, pod red. M. Hellera, A. Michalika, J. Życińskiego, Kraków 1987, s. 9-15.