37065 P1080034

Podobieństwa, jakie zachodzą między kaplicą w kościele w Salem, a kaplicami katedry poznańskiej, wynikają z nawiąż nia do podobnej, a odległej tradycji, która w typie klasycznej katedry straciła już rację bytu wraz z zanikiem całościowo traktowanych układów emporowych. Brak pełnego układu emporo* wego w obu tych daleko już poklasycznych obiektach wywoła! tak niezwykle oryginalne, a bliskie sobie układy, szczególnie w widoku od wnętrza. Z zewnątrz zaś w Salem bryła, zgodnie z cysterską estetyką, została uproszczona do tego stopnia, iż i obecność górnej kaplicy w ogóle się nie zaznaczała. W Poznaniu przeciwnie - kaplice narzucały swą obecność skomplikowanym układem wieżowym.

Wprowadzenie w katedrze poznańskiej wież wschodnich spowodowało w efekcie końcowym bipolarne zaakcentowanie dwóch stron kościoła: dwuwieżowej części zachodniej i trójwie- i żowej od wschodu. Skomplikowanie wschodniej bryły zrównoważyło większą wysokość wież zachodnich. Ten powrót do bi- i polarnego akcentowania wschodniej i zachodniej strony kościoła stanowi odnowienie tradycji, która w połowie XIII wieku w zasadzie wyczerpała już swoje siły, choć we Wrocławiu ujawniła jeszcze w tym właśnie czasie swoją przydatność. Od czasów karolińskich akcentowanie wieżowymi układami dwóch biegunów kościoła: wschodniego i zachodniego rozumiane było jako bipolarne zaznaczenie dwóch sfer: sacerdotium oznaczały wieże wschodnie, regnum zaś wieże zachodnie. Te znaczenia układy wieżowe wyrażały niezależnie od szczegółowych rozwiązań liturgicznych. Sam bipolarny układ pozostawał w zgodzie z powszechnym w średniowieczu postrzeganiem rzeczywistości w kategoriach bipolarnych przeciwieństw: dobra - zła, światła-ciemności, duszy - ciała, kobiety - mężczyzny itd. Niekoniecznie więc cesarz, czy najogólniej władca, musiał mieć swoje miejsce w zachodniej części kościoła, by tamte wieże oznaczały sfe- ! rę regnum. Niekoniecznie też układ regnum i sacerdotium widzieć należy jako przeciwieństwo; w istocie rzeczy przeznaczeniem obu tych instytucji jest współpraca w realizacji boskiego planu

dziejów. Co więcej sfera regnum może być obecna także w obrębie kościoła. Dostojnicy Kościoła byli też wpisani w porządek feudalny. Biskupi wrocławscy, z racji posiadania księstwa nysko--otmuchowskiego. byli równocześnie dostojnikami Kościoła i świata feudalnego. W katedrze wrocławskiej zarówno wschodni, jak i zachodni skraj kościoła były akcentowane dwiema wieżami, a obecność sacerdotium i regnum zaznaczały w odniesieniu do biskupa. Tradycyjnie zresztą we Wrocławiu pałac biskupi w sposób właściwy dla rezydencji władczej połączony został z zachodnią emporą katedry. We Wrocławiu więc sfera regnum i sacerdotium złączone zostały w instytucji biskupstwa.

Poznańskie rozwiązanie odpowiada innemu statusowi tutejszych biskupów. Nie dysponowali oni udzielnym władztwem terytorialnym. W katedrze chór z trzema wieżami, niezależnie od szczegółowych znaczeń każdej z wież, w widoku zewnętrznym oznaczał sferę sacerdotium i biskup Lubraóski, przerzucając nad ulicą ganek ze swoich apartamentów w pałacu biskupim, zdecydowanie takie rozumienie tej części potwierdził. Wprowadzenie do korpusu nawowego programu królewskiego, z nagrobkiem Bolesława Chrobrego pośrodku nawy głównej i kaplicą przywie-żową poświęconą pamięci Przemysła II, spowodowały silne rozbudowanie sfery regnum w zachodniej części kościoła. Mamy więc podstawy sądzić, że niezwykłość programu wieżowego katedry poznańskiej, przede wszystkim jeśli chodzi o wschodnie wieże chórowe, jest wynikiem świadomego odwołania się do tradycji wieżowych bipolarnych układów, która to tradycja nieprzerwanie trwała aż po połowę XIII wieku. W końcu wieku XTV nie jest to już rozwiązanie standardowe. Nietypowe jednak jest także rozwiązanie emporowych kaplic w wieżach wschodnich. Podkreślić wypada, że wieże zachodnie uzyskały znaczenia związane ze sferą regnum dopiero po wprowadzeniu wież wschodnich. Same wieże zachodnie byłyby standardowym układem właściwym nie tylko dla katedry. Wprowadzenie dwuwieżowej fasady zachodniej w żadnej mierze nie oznacza, że już wtedy pojawić się musiała koncepcja wschodnich wież.

79