38236 skanuj0038

Esej przy całym swoim wyrafinowaniu nie stroni od codzienności ^—jednak spraw w potocznym rozumieniu uchodzących za trywialne nigdy w sposób trywialny nie przedstawia. Obserwacje poczynione we własnym otoczeniu są równie wartościowe jak i materiał historyczny czy literacki („Równie chętnie przytaczam mego przyjaciela — mówi autor Prób — jak Aulusa Geliusza albo Makroba” (III 13). Wydarzenia ze sfery prywatnej i osobistej są interesujące w tym samym stopniu co wydarzenia o zasięgu państwowym, a może nawet i bardziej⁷⁶.

W opisie i analizie roli autorskiej osobowości w eseju pomocne są ustalenia bachtinowskiej estetyki. Zastanawiając się nad podstawami oryginalności formy estetycznej, rozważając istotę jej odrębności, Bachtin zauważa, że , jednostkowy człowiek — podmiot tylko w sztuce przeżywa siebie jako twórcę. (...) Autor jako konstytutywny czynnik formy jest zorganizowaną, wewnętrznie kierowaną aktywnością pełnego człowieka, w pełni realizującego swój cel, nie wymagającego niczego zewnętrznego do jego spełnienia, przy tym—naprawdę całego człowieka, od stóp do głowy”⁷⁷.

Właśnie w eseju aktywna rola podmiotu w kreowaniu formy znajduje swój pełny wyraz. Każdy przedmiot estetyczny zawiera w sobie twórcę, który

—    wedle słów Bachtina — „stworzył go swobodnie i z miłością”, widać to zwłaszcza w eseju. Eseista bowiem jednocześnie tworzy formę i dokonuje autokreacji. To właśnie między innymi odróżnia jego refleksję od refleksji naukowej czy ściśle filozoficznej. Wypowiedź naukowa pozbawiona jest twórcy

—    autora, uczony kształtuje jedynie jej zewnętrzną formę. Myśl ta pozbawiona jest świadomości własnej aktywności kreującej, pozostaje ona poza dziełem jako nieistotny psychologiczny dodatek.

' Sytuacja podmiotu w eseju nie da się również sprowadzić do statusu bohatera literackiego, który „organizowany” jest z zewnątrz, zaś jego rola w kształtowaniu formy dzieła jest wyłącznie bierna. Podmiot mówiący eseju kumuluje w sobie zatem kilka ról: jest jednym z bohaterów utworu (często głównym) i jednocześnie narratorem; ponadto ujawnia się jako autor (konkretna osoba).}

„Gdyby Kepler czy Newton nie dokonali swoich odkryć — mówi Heinrich Homberger—dokonałby ich kto inny. Ale eseje Montaigne’a i Bacona nigdy by bez Montaigne’a i Bacona nie zostały napisane”⁷⁸. Podobne zdanie można wypowiedzieć o każdym dziele sztuki. Zacytowałem je, gdyż zwraca uwagę na ważną cechę eseju: prezentuje on mianowicie esencję jednej postaci, pragnie wyrazić i ocalić to, co w każdej jednostce ludzkiej pozostaje nieredukowalne i swoiste, przy czym posługuje się środkami literackimi, gdyż jest przede wszystkim utworem artystycznym. Pod tym względem można esej porównać z liryką. Zwrócił na to uwagę między innymi Max Bense, wskazując, że esej jest jakby stopniem pośrednim (Konfinium) między poezją, która jest domeną •piękna, a prozą, którą charakteryzuje tendencja i nastawienie etyczne⁷⁹.

Esej jest zawsze — w mniejszym lub większym stopniu — krytyczną autoprezentacją osobowości, temperamentu i przekonań jednostki. Nie traci on jednak przez to swego uniwersalnego znaczenia, gdyż —jak mówił Montaigne — „każdy człowiek nosi w sobie całkowitą postać ludzkiego stanu” (la formę entiere de 1’humaine condition — esej O żalu, ks. III).

Obrona jednostki

Osobowość eseisty staje się dlań instancją odwoławczą; śladem Sokratesa szuka on oparcia w indywidualnej samowiedzy. Z drugiej jednak strony nie jest rygorystycznym racjonalistą — bierze pod uwagę również tę część ludzkiej natury, która zwykle pozostaje nie wyjawiona. Dba on o jej integralność.

Podmiot eseju — pisze Ewa Bieńkowska — broni indywidualności z jednej strony przed wchłonięciem i rozpuszczeniem w dążącym do uniwersalizmu języku filozofii, ukrywającym wszelki zarys ludzkiej twarzy, tłumiącym żywą barwę głosu. A z drugiej broni jej również przed prawie mistycznym wyolbrzymieniem i rozszerzeniem w literaturze, gdzie cała rzeczywistość jest podporządkowana temu jednemu spojrzeniu. (...) Jego indywidualizm jest na ludzką miarę⁸⁰.

(Kiedy dwudziestowieczny pisarz wybiera esej jako formę gatunkową swej wypowiedzi, to decyzja ta jest również aktem sprzeciwu wobec tak silnych w naszej epoce dążeń do pomniejszania znaczenia i roli jednostki.^U schyłku ubiegłego wieku Gustaw Le Bon trafnie przewidywał, że nadchodzące stulecie będzie epoką tłumów. Jose Ortega y Gasset analizował w latach dwudziestych zjawisko, które nazwał buntem mas. Masy zdominowały nie tylko życie społeczne, instytucje polityczne, armię, szkolnictwo oraz prasę, lecz również narzuciły swoje gusty i swoją ignorancję sztuce i literaturze, powstała kultura masowa. Jednostka pochłonięta została przez tłum. Pisarz stracił swoją dawną elitarną publiczność, krytyczną i wymagającą, zaczął pisać dla masowego, nie zróżnicowanego odbiorcy. Pisarz tworzący dla elity jest jej częścią, pisarz tworzący dla wszystkich staje się cząstką masy. Wielu twórców zaakceptowało ten stan rzeczy, a nawet z ulgą przyjęło zanik elit, gdyż wymagająca publiczność zobowiązuje. Jedni schronili się w bezpieczny azyl awangardyzmu, inni poddali się rynkowi, jeszcze inni podporządkowali swą sztukę polityce. (Nie mówię tu o chlubnych wyjątkach, dzięki którym wiek XX nie stał się kulturalną pustynią).

Człowieka masowego charakteryzuje bierność i nijakość, jest „taki sam jak wszyscy” i takim pragnie pozostać. Zachowanie własnego stylu, podkreślenie swojej odrębności, myślenie „prywatne”, na własny rachunek, stają się w wieku XX wyzwaniem rzuconym ugruntowanemu porządkowi. Nic więc dziwnego, że

27