39613 skanuj0113 (9)

230 Znchnwniun zbiorowe

przesłankę wielu różnorodnych kizntnków w socjologii (np. detenninizm geograficzny, kulturowy, technologiczny. Szkol; Chicagowska). Stanowisko uznające z. sadniczą rolę czynników środowiskowych w kształtowaniu zachowań społecznych ol reśla się cz.ęsto jako cnwironmcntaliz.in (ang environ-mcnl - środowisko).

Pojęcie „zachowanie” używane jest często w naukach społecznych także w szerszym znaczeniu - zbliżonym do pe tocznego rozumienia lego terminu - jaki wszelki sposób postępowania jednostki, b> z. wnikania w jego uwarunkowania. (A.S.)

Zob. ilelcrminizm w socjologii, tl/.i; lanie społeczne. koncepcje człowieka w soejoli gii.

Literatura:

Koz.iclccki J.. 1980, Koncepcje psyc lologiczne człowieka, PIW, Warszawa.

Malewski A.. 1975, O zastosowań ach teorii zachowania [w:] tegoż, O nowy /. .zlalt nauk społecznych. Pisma zebrane, PWN, Warszawa. Mcud G.M., 1975, Umysł, osobowo ć i spoić-czc/istwo, PWN, Warszawa.

Rybicki P., 1979, Strukturo społeczni go świata, . PWN Warszawa

, zmniejszaj:    .

•    •    fc okinncr B.F., 1973, Pozo wolnością i rodnością,

PIW, Warszawa.

Zachowanie człowieka w organizacji 1983, pod red. W.1Z. Scotta jr., L.L. Cummii gsa, PWN, Warszawa.

zob. uchy spo-

lewski 1975, s. 339], Ząchowam^yjnicrzojri do osi.\i;i)ięcin..n;iyjód^,‘ lub uniknięcia,,,knr^a.' Pojęciamagrody i kary, pomimo icli zasadniczego znaczenia wTcorir&ićlfdwań; triicl^ no w sposób jednoznaczny zdefiniować. Wynika lo stąd, że w niektórych przypadkach nagrody jest uniknięcie kary, lub od; wrotnic - karą jesTbrakTiagrody. Ponadto, to co dla jednej osoby jest nagrodą, dla innej może być karą - i odwrotnie. Najczęściej przyjmuje się, że nagrodą jest lo, co redukuje jakąś motywację. Tytułem przykładu przedstawić można niektóre twierdzenia teorii zachowania. I.¹ Pram/opodobień-.

|siwo występowania danej reakcji wzrasta* \wraz. ze wzrostem wartości, częstości i rc-/gulamości nagród otrzymywanych w następ-| stwic tego typu reakcji. Mówiąc w uprosz-¹ czemu - jeśli jakieś zachowanie zakończyło się powodzeniem, wzrasta prawdopodobieństwo, że zostanie ono powtórzone. 2. Jeśli jakaś nagroda jest często powtarzana w krótkim okresie, to słabnie siła odpowiedniej motywacji i wartość nagrody (zmniejsza się prawdopodobieństwo reakcji). 3. Nagrody opóźnione są mniej skuteczne się prawdopodobieństwo wystąpienia nagraj dzanych reakcji. 4. Gdy powtarzanie jakiejś wyuczonej reakcji nic przynosi żadnych nagród, stopniowo maleje prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji (tzw. proces wygaszania). 5. Wyuczone reakcje są przenoszone na inne sytuacje [A. Malewski 1975, s. 3::2-337).

Wyjaśnianie zachowań społecznych odwołujące się do ukazywania wpływu środowiska uważane jest niejednokrotnie za zasadniczy cechę wyjaśniania socjologicznego. Z poglądem takim nic sposób się jednak zgodzić. Wypracowano nic tylko różne odmienne sposoby wyjaśniania rzeczywistości społecznej, w tym i zachowań, lecz zauważono również odwrotny kierunek zależności, tzji. wpływ zachowań na środowisko; uwzględnia się zatem możliwość zmiany warunków wyjściowych. Tym niemniej zależno^ między środowiskiem a zachowaniami - inko najbardziej widoczna - stanowiła

Zachowania zbiorowe, lecznc.

Znmrażanie ponowne, ze b. model zmiany postaw.

Zapożyczenia, zob. kalka.

Zasada ekonomii wysiłku, kryterium wyboru alternatywnych sposobów działania zmierzających do osiągnięcia te ;o samego celu. Za korzystniejszy uważa s ę taki sposób, który wymaga mniejsze; o nakładu pracy (energii i wysiłku). Odwo ująć się do tej zasady, wyjaśnia się nickic ly procesy innowacji oraz prawidłowości re zwoju społecznego. Za odmianę tej zas \dy można traktować również zasadę ckoiiwmii myślenia (głosili ją m.in. przedstnwici Ic ctnpirio-

Zasada iiicrcspektowania integracji osobowości 231

krytycyzmu; osobne studium poświęcił jej Bronisław Malinowski [1980]).

Władysław Bieńkowski [1966] wyjaśnia mechanizm rozwoju i upadku kultur (cywilizacji) opierając się na dwócli zasadach: ekonomii wysiłku oraz petryfikacji. Zasadę petryfikacji można wywieść z zasady ekonomii wysiłku, która jest ogólniejsza. Rozwój społeczny w ramach tej koncepcji wymaga nieustannego dokonywania odkryć, wynalazków, wprowadzania innowacji, ulepszeń. Jakiś nowy wynalazek akceptowany jest dlatego, że umożliwia łatwiejsze osiągnięcie jakiegoś celu. Z chwilą gdy się on upowszechni, zaczynają działać procesy pctryfikacyjnc - działania stają się schematyczne, przebiegają według utrwalonych już wzorów. Jednostka lub grupa nie musi za każdym razem odkrywać wszystkiego na nowo (i dlatego jest to zgodne z zasadą ekonomii wysiłku). Tc dwa procesy są więc zorientowane w przeciwnych kierunkach. Cywilizacja staje się skostniała i upada, jeśli przeważają w niej procesy petryfikacji. Nic jest wówczas zdolna do zmiany i dalszych przekształceń.

Propozycja W. Bieńkowskiego nawiązuje do tzw. energetycznej teorii kultury Lc-slic Whilc’a, w której podkreśla się zbieżność rozwoju kulturowego ze zdolnością ludzi do wykorzystywania coraz potężniejszych źródeł energii. Ten czynnik traktowany jest jako jeden z mierników rozwoju. (A.S.)

Zob. cywilizacja, homo occonomiais, innowacja, kultura w zn. 1, ncocwolucjonizm, racjonal-

. ność.

Literatura:

Bieńkowski W., 1966, Elementy teorii rozwoju społecznego, PWN, Warszawa.

Malinowski B., 1980, O zasadzie ekonomii myślenia (rozprawa doktorska) [w:] tegoż. Dzieła, t. 1, PWN, Warszawa.

Zasada konserwatyzmu, głoszona przez Niccolo Machiavcllcgo zasada socjotechniczna, w myśl której każdy reformator wprowadzając zmiany w organizacjach wszelkiego typu (u Machiavcllcgo władca w państwie) powinien dążyć do utrzymania choćby „cienia dawnych urządzeń". Bowiem, jak twierdzi Macliiavclli, reformator ma przeciw sobie tych, którym ze starymi urządzeniami (instytucjami) było dobrze, a tylko ostrożnymi jego przyjaciółmi będ.ą ci, którym z nowymi instytucjami mogłoby być dobrze. A więc poparcie zwolenników wyczekujących na sukces reformy bywa zaledwie umiarkowane. Dla reformatora niesie to ze sobą ryzyko pozostania w izolacji. Dążąc zatem do zmian, nawet zmian rewolucyjnych, zachowuje się te elementy rzeczywistości społecznej, które najmniej zagrażają nowemu ładowi. Zasada konserwatyzmu wynika z ogólnej reguły zachowania ciągłości życia społecznego. (M.P.)

Zob. socjolcchnika, zmiana społeczna.

Literatura:

Machiavclli N., 1987, Książę, PIW, Warszawa. Podgórccki A., 1973, Socjotechniczne wątki w twórczości Machiavcltego [w;] N. Maebia-vclli, 1’aradoksy losów doktryny, KiW, Warszawa.

Zasada korespondencji, zob. paradygmat.

Zasada minimaksu, zob. homo oeco-nomicus.

Zasada nierespektowania integracji osobowości, zalecana przez Niccolo Ma-chiavcllcgo wskazówka socjotechniczna, według której władca, aby być skutecznym w działaniu, powinien mieć psychiczną zdolność akceptowania i uzgadniania dysonansów wynikłych z odnoszenia się do rozbieżnych poglądów poznawczych, przeciw-' stawnych wzorów zachowań, niejednolitych wizerunków własnej osoby w oczach własnych i w oczach innych. Jak pisze N. Ma-. chiavcl!i: „są dwa sposoby prowadzenia walki: jeden - prawem, drugi - silą; pierw-szy sposób jest ludzki, drugi zwierzęcy, lecz ponieważ częstokroć pierwszy nie wystarcza, wypada uciekać- się do drugiego. Dlatego książę musi umieć dobrze posługiwać się naturą zwierzęcia i człowieka'(...) powinien więc książę uchodzić za litości-.