40547 ScannedImage 37

GRAMATYKA ARABSKA

Te dwie stolice Iraku, jak dowiedzieliśmy się poprzednio, były początkowo obozami wojskowymi, wybudowanymi na polecenie kalifa TTmara w 17 r. ery muzułmańskiej (638). Kufa², była stolica 'Alego, wyrosła niedaleko ruin starożytnego Babilonu i w pewnym sensie stała się spadkobierczynią swej sąsiadki al-Hiry, stolicy Lachmidów. Dzięki dogodnemu położeniu, handlowi i imigracji te siostrzane osiedla wyrosły na bogate i ludne miasta, liczące ponad 100 000 mieszkańców. Basra, z której rządzono Chorasanem za panowania Omajjadów, osiągnęła, jak mówią źródła, już w r. 50 liidżry (070) liczbę 300 tys. mieszkańców, a w późniejszym czasie miała 120 tys. (!) kanałów ³. Tutaj na pograniczu Persji naukowe studia nad językiem arabskim i gramatyką rozpoczęto i prowadzono głównie dla obcokrajowców-neofitów, a częściowo i oni sami prowadzili wykłady z tego zakresu. Pierwszy impuls powstał z chęci zaspokojenia lingwistycznych potrzeb neomuzułmanów, którzy chcieli studiować Koran, byli na rządowych stanowiskach lub po prostu pragnęli porozumieć się ze zdobywcami. W dodatku ciągle poszerzająca się przepaść między językiem klasycznym Koranu a codzienną mową potoczną, zniekształconą przez syryjski, perski i inne języki i dialekty, przyczyniła się częściowo do wywołania takiego zainteresowania lingwistycznego.

Dlatego nie było to zwykłym przypadkiem, że legendarny twórca gramatyki arabskiej, Abu al-Aswad ad-Du’ali (zm. 688), działał w Basrze. Według słynnego biografa Ibn Hallikana⁴ był to „Ali, który przedłożył ad-Du’alemu taką zasadę: są trzy części mowy: rzeczownik, czasownik i partykuła, i zalecił mu oparcie na niej całego traktatu^{1 2}'. Polecenie to wykonał z powodzeniem. Jednakże gramatyka arabska wykazuje powolny i długi rozwój i nosi uderzające ślady wpływu greckiej logiki. W ślad za ad-Du’alim poszedł al-Halil ibn Ahmad, drugi uczony z Basry, który zmarł około 786 r. Al-Halil byl pierwszym, który skompilował słownik arabski, Kitdb al-'Ajn. Biografowie przypisują mu odkrycie arabskiej prozodii i praw, które do dziś nią rządzą. Jego uczeń, Pers Slbawajh (zm. około 793 r.), ułożył pierwszy systematyczny podręcznik szkolny do arabskiej gramatyki, znany pod zaszczytnym tytułem al-Kitab (księga), który odtąd jest podstawą wszystkich studiów tego przedmiotu.

TRADYCJA RELIGIJNA I PRAWO KANONICZNE

Studiowanie Koranu i konieczność wyjaśniania go dały początek pokrewnym naukom — filologii i leksykografii, jak również najbardziej znamiennej dla muzułmańskiej działalności literackiej — nauki o tradycji (hadit), dosłownie „opowiadania³. W swym zasadniczym znaczeniu tradycją jest jakiś czyn lub powiedzenie przypisane Prorokowi lub jednemu z jego Towarzyszy. Koran

i tradycja dały podstawę, na której rozwinęły się teologia i prawo (fiqh) wraz ze wszystkimi jego zagadnieniami. Prawo w islamie jest ściślej związane z religią niż z prawoznawstwem, w sensie, w jakim je rozumieją współcześni prawnicy. Prawo rzymskie — bezpośrednio, przez Talmud lub też innymi drogami — niewątpliwie wywarło wpływ na ustawodawstwo omajjadzkie, lecz w jakim stopniu, tego całkowicie nie ustalono. W rzeczywistości, z tego okresu, z którego zaledwie fragmenty dzieł literackich zachowały się do naszych czasów, wiemy bardzo mało o tradycjonalistach i prawnikach, z których najsławniejsi byli al-Hasan al-Basri i Ibn Sihab az-Zuhri (zm. 742). Ten ostatni, który wywodził swoje pochodzenie ze szczepu Proroka, był zawsze tak głęboko pochłonięty studiami, że zaniedbał wszystkie sprawy doczesne i żona zwróciła mu raz tego rodzaju uwagę: „Na Allacha, te twoje książki są gorsze dla mnie, niż mogłyby być trzy żony-rywalki“ ^{4 5}. Al-Basri był wysoce ceniony jako skarbnica tradycji, ponieważ wierzono mu, że znał osobiście 70 osób, które brały udział w bitwie pod Badr. Większość religijnych ruchów wewnątrz islamu bierze swój początek od al-Basriego. Buch sufich czerpał przez wieki swoją siłę z jego ascetycznej pobożności, ortodoksyjni sunnici⁰ nigdy nie są zmęczeni przytaczaniem jego nabożnych powiedzeń, a nawet mutazylici uważają go za jednego ze swoich. Nic dziwnego, że lud z Basry zebrał się, aby uczestniczyć w jego pogrzebie w piątek, dziesiątego października 728 r., i nikt nie pozostał, aby kierować popołudniową modlitwą w meczecie tego dnia — „wydarzenie bez precedensu w historii islamu" ⁶.

Wkład niestałych w swych przekonaniach religijnych kufijczyków, wśród których wielu było szyitów lub alidów, do arabskiej filologii i muzułmańskiej nauki nie był tak wybitny jak ich sąsiadów z Basry. Bywalizacja pomiędzy uczonymi tych dwóch obozów rozwinęła dwie dobrze zorganizowane szkoły arabskiej gramatyki i literatury. Wśród otaczanych czcią Towarzyszy, uważanych za autorytety muzułmańskiej tradycji, którzy osiedlili się w Kufie za czasów kalifatów 'Umara i 'TJtmana, był także rudowłosy, cienkonogi 'Abdullah ibn Mas'ud (około 653), o którym mówią, że opowiedział 848 tradycji⁷. Szczególną cechą Ibn Mas'uda było to, że kiedy przekazywał informacje o Proroku, to drżał, miał spocone czoło i wypowiadał się ostrożnie, zastanawiając się, aby nie przekazać czegoś niewłaściwego⁸. Eównie znakomitym wśród kufij-skich tradycjonalistów był 'Amir ibn Śarahil aś-Sa'bi (zm. około 728), jeden z licznych Arabów południowych, którzy zdobyli sławę w pierwszych dniach islamu. Mówią o nim, że słyszał tradycje od około 150 Towarzyszy ⁹ i przekazywał je z pamięci bez żadnych zapisek. Ponadto współcześni krytycy oceniają go na ogół przychylnie ze względu na jego wiarygodność. Najwy-

1

*    Kufa mogła być zbudowana w rok lub dwa lata po Basrze, Ja’qut, t. IV a. 322 n.

2

Istahri, a. S0; Ibn Hawqal, s. 159.

3

*    T. I, 429-430 = de Siane, t. I, s. 663.

4

⁸ Ibn Hallikan, t. II, a. 223; Abu al-Fida\ t. I, a. 215 u.

5

*    Patrz niżej, a. 327, przyp. 150.

6

   Ibn Hallikan, t. I. a. 228.

7

   An-Nawawi, Talujib al-asma, wyd. F. Wustenfeid, Gróttingen 1842-1847, 8. 370.

8

•    Ibn Sa’d, t. III, cz. I, s. 110 n.

9

¹⁸ As-Sam'a,ni, al-Ansab. wyd. Margolinuth, l.eyden 1912, f. 334 recto. Por. Ibn Hallikan, t. I, a. 436-oar.