42094 skanuj0018 (145)

I 'iiriutlii | u i 'i*i

parodia tekstów

Powiedz, wdzięczni) kobzo mojii, Umie-li co duma twoja?

Powiedz, wdzięczna kobzo moja, Umie-li co duma twoja?

Cóż może być piękniejszego Nad człowieka Rycerskiego?

Co może być szpetniejszego Nad Kozaka odartego?

(A. Czahrowski, Powiedz ty,

muzyko moja)

(Nowy Sowiźrzal — Duma sowiźrzalska)

W parodii tej przedstawiony został inny żołnierz — bohater aktualni! publicystyki, plądrujący po wsiach warchoł. Prawdopodobnie efektom parodii był Respons Czahrowskiego, skierowany do „tajemnego nieprzyjifl cielą mego, który kradnąc mię na dobrej sławie, pokątnie mię szczypał'V i próba obrony: „Cnotliwy czytelniku — te chropawe słowa / Nie bylN godne uszu twych, także ta mowa”.

G. IRRACJONALIZM I PARODIA

Pierwocin polskiej parodii szukać trzeba w tradycji renesansu, flhoó na Zachodzie rozkwitała ona już w późnym średniowieczu. W szerszej skali techniką parodystyczną posługiwał się Marchołt w rozmowie z królom Salomonem, ale w literaturze renesansu spotykamy tylko pojedyncM przypadki stosowania tej metody konfrontacji. Pełny rozwój technik parfll dystycznych przypadł u nas na pierwszą połowę XVII wieku.

Struktura parodii, polegająca na naśladowaniu określonego wzoru po to, by ów wzór zdyskredytować i ośmieszyć, zawierała walor zaskakuj ącil go kontrastu, pozornie przyjmowała wzór, w istocie atakowała jego załol żenią. Ten efekt estetyczny bliski był ogólnym tendencjom poetyki barok* wej, ale wynikał przede wszystkim z kolizji postaw, z odmiennej konfigffl racji pierwiastków racjonalnych i irracjonalnych w różnych nur tao) a świadomości społecznej.

Parodia stała się więc krytyką postaw, wyrażaną przez krytykę gatun* ków i stylów, a nie tylko literacką dyskredytacją określonego stylu. DlaJ tego rozwija się ona i wokół pewnych gatunków literackich, i wokół tych gatunków piśmiennictwa, które wywierały silny wpływ na świadomość społeczną, choć nigdy — jak np. prognozy kalendarzowe — nie należały do literatury. Mogła odwoływać się do określonego tekstu literackiegOj' który atakowaną postawę wyraża, i wówczas powstawała pełna konstruk*! cja literackiej parodii — zestawienie dwu wypowiedzi: atakowanej i ata*j kującej — parodia mogła jednak bezpośrednio dyskredytować określona postawę bohatera, jeśli ów wzór postawy był wyraźnie skrystalizowany w świadomości społecznej. W tym przypadku — w odróżnieniu od satyry — parodysta przyjmuje równocześnie postawę kapłana i postawę błazna, równocześnie kreśli środkami epickimi wzór postawy, a satyrycznymi ■odkami wyrazu dyskredytuje ów wzór, w tym samym toku wypowiedzi lilCzy tonację heroiczną i tonację komiczną.

i Kierunki i przedmioty ataku były rozmaite: w zasadniczy sposób ■pływały one na wybór prozaicznej lub wierszowanej formy wypowiedzi, tlitn z Kijan, pierwszy wszechstronny parodysta, pisze parodie prozą, kiedy lllakuje poetykę gawędy myśliwskiej czy nowiniarskich doniesień, wier-■om posłużył się w tych przypadkach, gdzie i wzór atakowany złożony liył w formułach poetyckich (np. mnemotechniczne regulaminy postępowania wywieszane w izbach rzemieślniczych). Bogatszy efekt uzyskiwał fcówczas, gdy atakował wiersz meliczny, powstawała bowiem wtedy dodatkowa kolizja między komiczną treścią wiersza a powagą przejętej wraz ■I wzorem melodii. Parodiując pieśń rycerską o heroizmie i niedoli żoł-[tllerskiej Powiedz ty, muzyko moja, z Trenów i rzeczy rozmaitych Adama Czahrowskiego (Poznań 1597), przejął poeta ze wzoru motywy tek-^! Iłowe, incipit i melodię, ale patetyczny portret rycerza zastąpił szkicową •ylwetką wojskowego opryszka. Czasem określony tekst stwarzał korzystne rumy parodii, Wystarczyło jednak parodystycznym zabiegom poddać określone prawa poetyki lub formuł danej wypowiedzi (recepta lekarska, lakralny dialog konfesjonału, obrzędowe formuły przeżegnania stołu), by tym samym podważyć jakąś tradycję obrzędową lub wartość autoryta-; ty wną.

1 Parodia Jana z Kijan poprzestawała na naruszeniu irracjonalizmu i nietykalności świętych formuł; niekiedy jednak S szczególnie gdy w grę Wchodziły otoczone nimbem tradycji wzory postaw, np. cnoty żołnierskiej czy mądrości lekarskiej — autor nie tylko atakował autorytet tradycji, lecz także krytykę wzoru konfrontował z racjonalnym doświadczeniem fipołecznym.

W rozwoju polskiej parodii ważną rolę odegrała tradycja średniowiecznych Carmina burana. W tej właśnie poezji rozwinęła się przede wszystkim technika humorystycznej parafrazy formuł kultowych. Zapewne dorobek Jana z Kijan zaważył bezpośrednio na ukształtowaniu polskiego nurtu technik parodystycznych. Nie można tu jednak wyjść poza przypuszczenie, nie znamy bowiem ani dokładnej chronologii wielu tekstów parodystycznych, ani ich autorstwa, tzw. B-minucje mogły być pisane pod wpływem Jana z Kijan lub są po prostu jego dziełem.

W poezji zarysowały się dwa nurty parodii. Pierwszy, silnie związany z tradycją Carmina burana, atakował język formuł liturgicznych, obrzędowość Kościoła i obrzędowość domu. Należy tu rybałtowskie credo w B-minucjach czy zachowana w rękopisie polska wersja missa lusorum, ale mniej było u nas tego rodzaju parodii podstawowych tekstów liturgicznych, bardzo chętnie natomiast parodiowano obrzędowość życia domowego: modlitwy przy stole, modlitwy panieńskie. Upowszechniły się