49813 skanuj0069 (32)
Fonem s
Odnotowano prawidłową wymowę tego dźwięku, por. np. tufś ’gę$‘, sani 'siedzi’, śutula 'siekiera’, śano ’ts.! itp. Ponadto ś występuje w miejscu pozostałych spirantów syczących, szumiących i ciszących, a więc w miejscu szSi oraz ź: śanku ‘sanki*, noś *nos\ śumpu 'fon. dial. zymby\ śnuinjk 'zając’, iafa 'szafa*, śnulufku ‘sznurówki’, śupa ‘szyba’, śapa ’żaba’, nośufku 'nożyc/.-ki\faśa ‘wiezie*. Spirant palatałny bezdźwięczny ś odpowiada więc aż sześciu dźwiękom. Jest to równocześnie jedyny dźwięk powstający przy wysokim przednim układzie masy języka. Jego artykulacja pod względem fonetycznym jest prawidłowa. Braku samogłosek i, y, niezgłoskotwórczego /, zmiękczonych wargowych i A nic można zatem tłumaczyć w sposób mechaniczny niemożnością wykonania odpowiedniego układu masy języka.
W normalnym przebiegu rozwoju wymowy dziecka spośród spirantów tzw. 3 szeregów zazwyczaj najwcześniej pojawia się i, następnie s i na końcu $ (dźwięczne są przyswajane z pewnym opóźnieniem w stosunku do swoich odpowiedników, w niektórych wypadkach dynamika ich opanowywania może być uzależniona od przebiegu przyswajania kategorii dźwięczności w ogóle). W naszym wypadku chronologia względna wykazuje wyraźne podobieństwo do normalnego rozwoju wymowy, natomiast chronologia bezwzględna wskazuje na kilkuletnie opóźnienie22. O odrębnej dynamice rozwoju realizacji systemu fonologicznego u badanego chłopca świadczy ponadto brak paralelności w rozwoju afrykat i spirantów o tej samej lokalizacji, a więc s i c (s jest substytuowane przez ś, a c, zależnie od pozycji, przez / lub I<) itp.
Fonemy/iw
1. Szczególne miejsce w systemie chłopca zajmuje dźwięk wprowadzony do polszczyny stosunkowo późno, bo już w dobie języka pisanego. Jest to spirant wargowo-zębowy f: pojkafal ‘pantofel’, taftafla ‘kartofel’, malfaf marchew’ itd. Odpowiednika miękkiego, podobnie jak przy pozostałych wargowych, brak. F występuje w miejscu spirantów niedentalizowanych x i /: fupunka ‘choinka\fa%upa ‘chałupa’, fupa 'chyba*, tufu 'cichy’, śamaful 'samochód', w«/’incch\pśuf 'brzuch’, /w/'puch’, m/’dach’, śmaf ‘śmiech’; dla / brak przykładów—przy powtarzaniu stwierdzono jednak /zamiast Spirant tylnojęzykowy y był z powodzeniem ćwiczony, stąd też w materiale znalazła się pewna ilość przykładów z tym dźwiękiem: yalttna ‘Halina*, youat chować’; w wygłosie można było obserwować pewne trudności, np. w wyra-
zie orzech’zamiast oczekiwanej postaci *uośaf (dial. uoiejft występują dwie formy zcliarakterystycznymi grupami spółgłoskowymi: oła/y i oiau-/\ Formy te uzyskano podczas powtarzania, stąd brak labializacji.
Również v i v' są substytuowanc przez./: afa *Ewa\/wi 'wóz', fala ’wata’, fcfśu *wąsy’, fauat 'wałek1, Jluna 'wrona. dial. mina', fafulka 'wiewiórka'. Dwukrotnie/występuje w miejscu m w liczebnikach ośitf'osiem, dial. oraz śatuf'siedem, dial. fedym*, o czym już była mowa przy charakterystyce fonemów nosowych mi n,
2. 7. kolei scharakteryzujemy u. Dźwięk ten występuje do.ść często: uap 'łeb*, uniku 'łyżki1, kauo ‘koło*, śkauat 'stołek* itp. Liczne są przykłady dialektowej labializacji iiagłosowych samogłosek o i u, np. uoto 'oko1, unia 'osa*, ualno 'okno1, uufo 'ucho1 itd-
Jest też u substytutem j, np. uujka 'igła, dial. jigua', uatun 'jeden. dial. iedyn', uajko jajko1, lun 'kij', śnmua 'żmija'. W kilku wyrazach notowano u w miejscu v, np .puna ‘pływa’, youal 'chować*. Istnieją również nawiązania między / i u. np. tafa 'daje' zam. oczekiwanej postaci *taua, ale przede wszystkim zachodzą one w grupach konsonantycznych: śualalai 'sweterek*, uajko ‘jajko’.
Dwukrotnie notowałem u w miejscu innych dźwięków, mianowicie w (por. wzmiankę przy fonemach nosowych) oraz l (uuśkalko 'lusterko1). Przekształcenie w ostatnim wyrazie należy tłumaczyć asymilacją (oddziaływanie samogłoski u).
Samogłoski nosowe
W wygłosie obie samogłoski nosowe zgodnie z miejscową gwarą tracą rezonans nosowy (por. MAGP, t. YI. mapy 274—281): laśo 'leżą1, śpulapuuupaśa 'zbiera kiełbasę1. Do sprawdzenia pozostaje zatem jedynie pozycja śródgłosu przed szczelinowymi, w naszym wypadku wyłącznie przed i. Dysponuję zapisami wyrazów: gęś, język, książka i książeczka, wąsy. Co zaskakuje przy samogłoskach nosowych, to pojawienie się spółgłoski/, a więc samogłosce nosowej odpowiada w tych pozycjach grupa głosek: u+/(odpowicdnik ę lub ą), o-\-f (odpowiednik ą). W ten sposób powstaje grupa spółgłoskowa fś w śródglosie i w wygłosie. Jest to zjawisko zadziwiająco regularne i trwałe (zasadniczo nie notowałem wahań w tym zakresie), a więc gęś brzmi tufś, język *— uufśut (w badaniu U — uufśuk), wąsy —fofśu, jedynie w wyrazie książka — fkuśka brak/, co jednoznacznie daje się. wytłumaczyć w porównaniu z notowaną iormąjkufśatka ‘książeczka’ redukcją/w grupie t-ójspółgło-
12* 179
Wyszukiwarka