56338 skanuj0048 (58)

Epoka piśmienna — doba staropolska

94 ników zdania. Orzecznik rzeczownikowy (wyrażony rzeczownikiem) w mianowniku (Tobijasz jest ociec tego młodzieńca; gospodzin nadzieja jego jest) zaczął z wolna ustępować miejsca orzecznikowi w narzędniku (kto jest królem, będzie wodzem łuda; aby nie był królem izraelskim). W zakresie dopełnienia zupełnie wyszedł z użycia tzw. narzędnik sprawcy (Bogiem slawiena; są ta ista słowa smowioną oćcem świętym), do dziś zachowany w języku rosyjskim (stichotwrenie napisano Puśkinym); w polszczyźnie został on zastąpiony konstrukcją od + dopełniacz {od Boga, odoćca świętego), a potem, już w dobie nowopolskiej, konstrukcją przez t biernik (przez Boga, przez ojca świętego). Zaczęła się zmieniać forma dopełnienia wielu czasowników (a także przymiotników w stopniu wyższym): pierwotnie być posłusznym kogoś lub czegoś (żeś mego kazania nie był posłuszen) - potem być posłusznym komuś lub czemuś; urągać kogoś (urągał Boga żywego) - potem urągać komuś; lepszy kogoś lub czegoś (ten był oćca barzo lepszy) polem lepszy od kogoś lub czegoś; łajać komuś {nieprzyjaciel łajał Gospodnu) — łajać kogoś; uczyć (nauczyć) się czemuś (nauczy mię prawo tam twoim) - uczyć (nauczyć) się czegoś; rozumieć czemuś (rozumieli czcieniu) — rozumieć coś; modlić się komuś (modlili są sic rytym bałwanom) — modlić się do kogoś; naśmiewać się komuś (świętemu Jobowi naśmiewali się królowie) naśmiewać się z kogoś; żądać o coś (to jest, o co cię żądam. Panie) — żądać czegoś; dbać na coś (dbali na twe przykazania) — dbać o coś; uczynić coś nad kimś (jaćbym mógł ninie, eso bych chciał nad tobą uczynić) — uczynić coś z kimś; chełpić się w czymś (jiż te swej siłę się chełpią) — chełpić się czymś itp. W wyniku tych zmian największe „straty" jako przypadek dopełnienia poniósł celownik, pierwotnie używany w tej funkcji o wiele częściej (uczyć się czemuś, rozumieć czemuś, modlić się. komuś, naśmiewać się komuś, łajać komuś itp.). Częstość użycia celownika dodatkowo spadła na skutek utraty żywotności łączącego się z nim przy im ka k, ku (będzie wezwań ku wiekuje światłości; język moj przyłnąl ku czeluściom moim; przytem się k stołu sadzają, rozidą się ku najedzeniu; stworzył Bog Jewę z kości Adamowi ku radości), który w XVI wieku już niemal zupełnie został wyparty przez do lub dla z dopełniaczem.

W XVI wieku zakończył się też ostatecznie proces ograniczania imiesłowu na -ąc do funkcji równoważnika orzeczenia (święty Jan

stojąc pod krzyżem jest ci on burzo wieliką mękę dr piał); w funk- 95 ej i przydawki i orzecznika (Rachel pogrzebiona na ścieżce idąc [- idącej] do Efratan; przyjemca jeś moj i powyszając [= powy-szający, tzn. podnoszący] głowę moję) zoslał on zastąpiony przez formę odmiany złożonej (na -ący, -ąca, -ące).

Bardzo charakterystycznym procesem składniowym doby staropolskiej było wygasanie wielu spójników: acz, aczkołi, aczkolwie, aczli, jakokoli, kakokoli, ałiż, ano, abo, abociem, bodem, dem, wiem, gdaż itp. Były one na ogół wielofunkcyjne (wprowadzały różne /.dania składowe, najczęściej podrzędne). W zasadzie kres ich żywotności zbiega się z końcem doby staropolskiej, tylko niektóre przetrwały trochę dłużej, a czasem utrzymały się do dziś, lecz jako elementy stylistycznie nacechowane. Wyrażenie pytajne jest li. o pierwotnym znaczeniu «czy jest» (Gospodzin z nieba weźrzał jest na syny ludzkie, by widział, jest li rozumny albo szukający Boga), w XV wieku nabrało znaczenia spójnika warunkowego (jest li umrę, nie oddalaj miłosierdzia swego); upraszczało sie już podówczas coraz częściej na jeśli.

W funkcji zaimka względnego polszczyzna odziedziczyła zaimek *jiże (pod wpływem formy ten wkrótce przekształcony w jenie) Jaże, jeże, z odmianą jegoże, jemuże itd. Był to dawny zaimek anaforycz-no-osobowy (odpowiadający dzisiejszemu on, ona, ono) z dodaną partykułą -że. Utrzymywała się ona w pełnej postaci w tych formach, w których występowała po spółgłosce (jenże,jimże itp.), natomiast skracała się zwykle do -i w tych formach, w których występowała po samogłosce (jaż, jeż, jegoż, jemuż itp.): posłał jim na pomoc anjela swego świętego, jenie anjol cny z nieba ślecie w; słowa smowiona oćcem świętym, jemuż biesze imię Symeon. W XV wieku zaimek ten zaczął ustępować naprzód zaimkowi co(ż), nieodmiennemu, więc uzupełnianemu formami zaimków osobowych (ten to cesarz rzymski, coż mu jest to imię Oktawijanus dziano; jacieśm wasz bog, coż jeśm ci ja was z te to ziemie Ejipta wywiódł), a później zaimkowi pytajnemu który, która, które (zabił Pan wszystko pirworodzone w ziemi ejipskiej od pirworodzonegofaraonowa, który na stolcu jego siedział). W funkcji zaimka względnego były też w użyciu w dobie staropolskiej zaimki nieokreślone klokali, ktorykołi, cokoli itp.

Podobnie jak to było ze spójnikami, wygasło w dobie staropolskiej wiele partykuł: ać «niech, niechaj», pytajne aza, azali, zali, iza,